Hindistan-xitay munasiwetliri we rusiye amili
2011.04.19

Ikki dölet munasiwitidiki hel qilghuch amil-herbiy alaqe
Bu uchrishishtiki eng yéngiliq shuki, ikki terep arisidiki herbiy di'alogni eslige keltürüshke pütüshülgen bolup, hindistan bixeterlik ishliri meslihetchisining ashkarilishiche, xu bilen manmuxan ikki döletning herbiy alaqisi we herbiy sahede oz-ara ziyaret qilish heqqide pikir almashturup, bir birleshme organ qurup, chégra ishlirini normallashturush hem bu arqiliq chégra talash-tartishlirini ortaq bir terep qilishqa qoshulghan.
Amérika awazining xewer qilishiche, aldinqi yili xitay terep hindistan bilen xitay arisidiki talash-tartish üstide turuwatqan jaydiki bir généralgha wiza bérishni ret qilghanliqi üchün hindistan xitay bilen bolghan herbiy alaqini üzüwetken, buning eksiche amérika we yaponiye qatarliq eller bilen bolghan herbiy hemkarliqlarni kücheytken idi.
Hindistan gézitining xewirige asaslan'ghanda, hindistan terepning ashkarilishigha qarighanda, ikki rehber arisidiki 50 minutluq söhbet netijisi süpitide, hindistanning bir yuqiri derijilik herbiy wekiller ömiki bu yil 6-ayda xitayni ziyaret qilidiken, bu jeryanda ikki terep birleshme herbiy manéwir ötküzüsh mesililirini muzakire qilidiken. Kelgüside hindistan bilen xitayning birleshme herbiy manéwirining muddi'asining yenila térrorchiliqqa qarshi turush namida ötküzülüsh mumkinliki perez qilinmaqta.
“Hindistan” gézitining xewer qilishiche, ikki dölet rehberliri yene hindistan bilen xitayning soda-iqtisad, pen-téxnika we bashqa sahelerdiki hemkarliqliri mesilisi heqqidimu pikir almashturup, bu sahelerni kücheytishke qoshulghan. Melum bolushiche, hindistan bilen xitay arisidiki soda üzlüksiz köpiyiwatqan bolup, bu yil ikki memliket sodisining 60 milyard dollargha yétishi pilanlan'ghan.
Untulup kétilmigen chégra urushi
Hindistan bilen xitay arisidiki chégra liniyisining 3500 kilométirdin artuq ikenliki melum. 1949-Yili, xitay xelq jumhuriyiti qurulghanda, hindistan xitay xelq jumhuriyitini deslepte étirap qilghan memliket bolushigha qarimay, ikki dölet arisidiki chégra ixtilap izchil dawamlashqan, 1959-yilidin bashlap toqunush dewrige kirgen bolup, 1962-yili, keng kölemde chégra urushi yüz bérip, ikki terep bu urush üchün zor sanda eskiriy küchini ishqa salghan idi.
Uyghur tarixchilirining qarishiche, 1962-yilidiki hindistan-xitay urushi sherqiy we gherbiy ikki liniye boyiche élip bérilghan bolup, hindistan qoshunlirining gherbiy septiki hujumliri 1945-yilidiki sherqiy türkistan milliy azadliq armiyisining axirqi bir qismi, yeni, 3-atliq polk dep atalghan qisim teripidin tarmar qilin'ghan idi.
Gerche chégra urushi xitayning ghelibisi bilen axirlashqan bolsimu, emma ikki dölet arisidiki chégra ixtilap héchqachan toxtap qalmighan shuningdek yéqindin buyan arunachal mesilisi, tibet we aqsaychin hemde keshmir mesililirige baghlinip, izchil türde dawamlashti, hetta yéqinda hindistanning shimaliy qisimlirining bir neper générali xitayning hindistan'gha herbiy tehdit séliwatqanliqi bilen agahlandurghan idi.
Rusiye, hindistan-xitay hemkarliqidiki muhim wasitichi amil
Hindistan-xitay hemkarliqigha tesir körsitelmeydighan türlük amillar mewjut. Bularning rusiye amili yenila muhimdur. Hindistan sowét-xitay reqiblik dewride sowét ittipaqining ittipaqchisi süpitide zor yardemlerge érishken we herbiy téxnika jehettin rawajlandurulghan idi. Hindistan bügünki künlerdimu rusiye bilen yéqin herbiy hemkarliqqa ige bolup, hindistan öz armiyisini rusiyining eng ilghar küreshchi ayropilanliri bilen qorallandurghandin sirt yene uzaq musapilik bashqurulidighan bomba, awi'amatka, ilghar küreshchi ayropilan hem herbiy uchur téxnologiyisi qatarliq köp sahelerde xitaygha tehdit peyda qilalaydighan sewiyige yetken shuningdek asiyadiki xitay bilen teng qudret tépiwatqan memliketke aylan'ghan.
Hindistan sowét ittipaqi we kéyinki rusiye bilen xitay arisidiki istratégiyilik munasiwetlerdin orun alghan bolup, hindistanning izchil türde sabiq sowét ittipaqi we hazirqi rusiye fédératsiyisi bilen xitaygha qarighanda qoyuq we ishenchlik hemkarliqni saqlap kelgen idi. Moskwa hindistan bilen xitayning munasiwetlirige biwasite tesir körsitish küchige ige bolup kelgen, 1959-yili xrushéw we mawzédong dewride xitay bilen sowét ittipaqining ittipaqdashliq munasiwitining buzulushidimu moskwaning hindistanni himaye astigha élip, xitayni eyiblishi rol oynighan idi.
Hazirqi künlerdimu hindistanning xitay bilen hemkarliq yoligha méngishida türlük amillar mewjut bolup, buningda rusiyining teshebbuschiliqidin bashqa yene hindistan bilen pakistanning arisidiki keshmir mesilisi, xitay bilen hindistan arisidiki tibet mesilisi qatarliqlarmu muhim amillar idi. Tibet mesilisi tüpeylidin xitay terep da'im pakistanni qollash we qorallandurushni dawamlashturup kéliwatqan bolup, chünki, 1959-yilidiki tibet qozghilingidin kéyin, hindistan tibetler herikitige yol qoyush pozitsiyisi tutqan hemde darimsala rayonini tibetlerning merkiziy süpitide mewjut bolup turushini qollighan idi. Bu xitayning arzusigha xilap bolup, shu seweblerdin tibet mesilisi ikki dölet arisida bashtin axiri nazuk we muhim téma bolup kelmekte. Xitay hindistandin tibet musteqilliqini qollimasliqni izchil telep qilghan.
Hindistan “Altun kések guruhi” da
Hindistan rusiyining teshebbusi bilen rusiye, xitay, braziliye bilenmu hemkarliq ornitip, özining dunyawi tesir küchini ashurushqa tirishmaqta. 14-Aprél küni, xitay, rusiye, hindistan we braziliyidin ibare “Altun kések guruhi” gha mensup, döletlerning aliy rehberliri xitayning xeynendaw arilidiki senya shehirige jem bolup, yighin chaqirip, axirida senya xitabnamisi élan qilghan idi. Ular öz xitabnamiside, iqtisadiy hemkarliqtin bashqa yene birlikte liwiye hemde ereb dunyasida qoral ishlitishke qarshi turidighanliqini jakarlidi. Rusiye bilen xitayning asasliq teshebbuskarliqi bilen uyushturulghan mezkur yighin échilghan waqitta shimaliy atlantik okyan ehde teshkilatimu yighin chaqirip, liwiyidiki bombardimanlarning yéterlik bolmaywatqanliqi, kazafiy küchlirige qarshi herbiy heriketni téximu kücheytishni otturigha qoyghan idi. Hindistan bu qétim natoning herbiy heriketlirige qarshi rusiye we xitay terepte turush yolini talliwalghan.
Rusiye agéntliqlirining xewer qilishiche, senyadiki yighin munasiwiti bilen bir yerge jem bolghan rusiye prézidénti médwédéw we hindistan bash ministiri manmuxan singk ayrim uchriship, ikki döletning istratégiyilik hemkarliqlirining ehmiyitining zorluqini tekitleshken hemde manmuxan singk sabiq prézidént we hazirqi bash ministir putinning hindistan bilen rusiyining qoyuq istratégiyilik shériklik munasiwiti ornitishigha qoshqan töhpisini alahide tekitligen. Emeliyettimu, wladimir putin hindistan bilen xitayning hemkarliq munasiwetlirining ornitishi we rawajlinishida aktip wasitichilik roli oynighan bolup, chünki bu chaghda rusiye bilen xitay istratégiyilik hemkarliq munasiwiti shekillendürüp bolghan idi. Bu qétimmu rusiye bilen xitayning aktipliqi bilen altun kések döletliri guruhining yighini échilishigha baghliq halda hindistan bilen xitay aliy rehberliri arisida uchrishish hem herbiy alaqilerni eslige keltürüsh emelge ashuruldi. Buningda rusiyining aktip rol oynighanliqini nezerdin saqit qilish mumkin emes.