Kanada bash ministirining xitay ziyariti we hüseyin jélil mesilisi
2011.09.30
Eger bu ziyaret emeliyleshse, bu stéphén harpérning ikkinchi qétimliq xitay ziyariti bolup qalidu. Mutexessisler bu ziyaretke amérika iqtisadidiki chékinishtin kélip chiqqan kanada ékisportidiki turghunluq mesilisini hel qilish yollirini izdesh üchün dep baha berdi.
Stéphén harpérning bu ziyariti xitay türmiside yétiwatqan hüseyin jélilning teqdirige ijabiy tesir körsitishi mumkinmu?
Démokratiye, kishilik hoquq, dalay lama mesilisi we kanadaliq Uyghur hüseyin jélil dilosi qatarliq bir qatar mesililer yüzidin xitay da'iriliri bilen 4 yilgha yéqin yirik munasiwetni bashtin kechürgen kanada bash ministiri stéphén harpérning 2009-yilidiki tunji qétimliq xitay ziyariti ikki dölet otturisidiki soghuqluqqa xatime bérip, munasiwetlerning yumshishigha asas salghan we buninggha jawaben xitay dölet re'isi xu jintaw 2010-yili kanadada ziyarette bolghanidi.
Stéphén harpér bu ziyaretning ikki dölet otturisidiki mesililerni hel qilishning pursiti bolidighanliqini tekitlidi.
Uning bu qétim xitaygha qilidighan ziyariti, yeni ikki dölet yuqiri derijilik rehberliri otturisidiki normal bérip-kélishning eslige kelgenliki melum menidin élip éytqanda, ikki dölet munasiwitining normallishishqa qarap yüzliniwatqanliqidin bésharet béridu.
Bu yil iyul éyida xitayda ziyarette bolghan kanadaning yéngi tashqi ishlar ministiri john ba'ird xitayni “Dost”, “Ittipaqdash” dep atighan we u, ikki dölet munasiwitini “Istratégiyilik ortaqliq” munasiwiti dep teswirligenidi. Halbuki, 2005-yili pa'ul martén rehberlikidiki libéral partiyisi hökümiti dewride xitay bilen ornitilghan bu “Istratégiyilik ortaqliq” qa, stéphén harpér rehberlikidiki konsérwatip partiyisi hökümiti izchil soghuq qarap, bu siyasiy atalghuni héch tilgha almighanidi. John ba'irdning yuqiriqi sözliri kanada hökümitining xitay bilen bolghan bu siyasiy munasiwetni étirap qilishqa bashlighanliqining bésharitidur.
Ministir john ba'irdning xitay ziyaritidin kéyinla, 12 yildin béri kanada yashighan, xitay teripidin etkeschi dep eyiblen'gen ley changshingni xitaygha ötküzüp bérishimu, kanadaning xitaygha yene bir jilwisi déyishke bolidu.
Kanada jasusluqqa qarshi orgini yeni-kanada bixeterlik-istixparat idarisi 2006-yilidin buyanqi, yilliq doklatlirida, xitay jasuslirining kanadaning iqtisadiy,siyasiy, sana'et, pen-téxnika we herbiy sahelirige singip kirip, jasusluq pa'aliyetliri bilen jiddiy shughulliniwatqanliqini, kanadagha tehdit shekillendürüwatqanliqini tekitlep kelgenidi. Lékin bu organning bu yilqi doklatida, chet'el jasuslirining kanadagha jiddiy tehdit séliwatqanliqi tekitlendi-yu, xitayning ismi alahide eskertilmidi. Yeni kanada, jasuslar mesilisidiki doklatida, “Qizim sanga dey, kélinim sen angla” dégendek yéngiche taktikini qollinip,xitayni renjitmidi.
Yoqiriqilar peqet ikki dölet otturisidiki siyasiy munasiwetke kölengge chüshürdi dep qaralghan we xitay köngül bölgen bezi tügünlerning kanada tereptin yéshilgenlikini yaki yéshilishke bashlighanliqini körsitip béridu.
Undaqta ikki dölet otturisidiki nöwettiki bu “Illiq hawa” bolupmu, ley changshingning xitaygha qayturulushi-kanada köngül bölüwatqan we 6 yildin béri, xitay türmiside yétiwatqan hüseyin jélil mesilisige ijabiy tesir körsitelishi mumkinmu?
Kanada Uyghur jem'iyitining re'isi ruqiye turdush bu mesilide anche ümidwar emes we u xitayning yüzining, aldirap chimildap ketmeydighanliqini tilgha aldi.
Kanada puqrasi hüseyin jélil 2005-yili özbékistan'gha ziyaretke barghanda, özbék da'iriliri teripidin qolgha élinip, xitaygha ötküzüp bérilgen we xitay hökümiti 2007-yili atalmish “Térrorluq jinayiti” bilen eyiblep,uninggha muddetsiz qamaq jazasi bergenidi.
Kanada da'irilirining bayanatlirigha qarighanda, kanada emeldarliri xitay emeldarliri bilen körüshkende, ulardin hüseyin jélilni kanadagha ötküzüp bérishni emes,belki kanada diplomatlirining türmidiki hüseyin jélilni ziyaret qilishigha yol qoyushini telep qilmaqta.
Ruqiye turdush buni xitayni chöchütmeslik we kichik qedemler arqiliq hüseyin jélil mesiliside xitay bilen ariliqni kichiklitish taktikisi,dep chüshendürdi.
Eger konsérwatip hökümiti burunqi libéral partiyisi hökümiti dewride imzalan'ghan, xitay bilen “Istratégiyilik hemkarliq” munasiwitini aghzining uchidila tilgha élip qoyush emes, belki uni rastinila étirap qilsa, undaqta kanada xitaydin ibaret kishilik hoquqni éghir depsende qiliwatqan dölet bilen bu xil siyasiy munasiwetni ornatqan tunji gherb döliti bolup qalidu shundaqla yene xitaymu özi “Istratégiyilik hemkarliq” munasiwitini ornatqan döletning puqrasini qanunsiz tutup turuwatqan dölet dégen namgha érishidu.
Kanada da'iriliri,stéphén harpérning xitay ziyaritining kün tertipi we bu ziyaretning konkrét programmilirini hazirghiche ashkarilimidi.