Xitay da'iriliri ichki mongghul öktichilirige zerbe bérishni kücheytti

Yéqindin béri xitay da'irilirining ichki mongghul öktichi rehberliridin xadani türmidin qoyup bergendin kéyinmu dawamliq nezerbend astida tutup turushi, shuning bilen birge bir qisim öktichi mongghul ziyaliylirini nezerbend qilishi, xelq'ara kishilik hoquq teshkilatlirining ichki mongghul kishilik hoquq weziyitige bolghan diqqitini tartqan idi. Xelq'ara kishilik hoquq teshkilatliri we amérikidiki ichki mongghul kishilik hoquq organliri xitay da'irilirini mongghul öktichilirige qaritilghan nezerbendni bikar qilishqa chaqirmaqta.

Xada, témsilt shobshut, xuchuntégus qatarliq ichki mongghul öktichilirining kökxot qatarliq jaylarda ordos milliy medeniyet jem'iyiti, jenubiy mongghuliye xelq ittipaqi qatarliq teshkilatlarni qurup, ichki mongghulning erkinlik, öz teqdirini özi belgilesh hoquqini teshebbus qilish herikiti 1980‏-yillarning axirlirida bashlan'ghan bolsimu, lékin ichki mongghul öktichilirining gherb elliride siyasiy we kishilik hoquq teshkilatlirini qurup, mongghullarning siyasiy, medeniyet we kishilik hoquqini telep qilishqa bashlighan waqti1990-yillarning kéyinki mezgilige toghra kélidu.

Amérika we gherb ellirini merkez qilghan jenubiy mongghuliye xelq partiyisi bilen amérikini merkez qilghan jenubiy mongghuliye kishilik hoquq uchur merkizi mongghullarning nöwettiki gherb elliride pa'aliyet élip bériwatqan ikki gholluq teshkilati. Gerche bu ikki teshkilat 1990‏-yillarning axirliridin bashlap ichki mongghul mongghullirining dawasini qilip kéliwatqan bolsimu, lékin ularning herikiti taki yéqinqi mezgillerge qeder, xelq'ara jem'iyetning diqqitini qozghalmighan idi. Peqet yéqinqi bir qanche aydin béri xitay da'iriliri bir qisim mongghul öktichi ziyaliylirini arqa-arqidin nezerbend qilip, jenubiy mongghuliye xelq ittipaqining qurghuchisi xadani qamaq jazasi toshqandin kéyinmu qoyup bérishni ret qilghandin kéyin, mongghullarning weziyiti xelq'ara kishilik hoquq teshkilatlirining diqqitini qozghashqa bashlighan.

Ichki mongghulluq ayal yazghuchi gawrut xu chinxuning 2010-yili noyabirning otturiliridin bashlap xitay bixeterlik da'iriliri teripidin nezerbend qilinip, yéqinda tuyuqsiz iz-déreksiz yoqap kétishi xelq'ara kishilik hoquq teshkilatliri we munasiwetlik metbu'at organlirining diqqitini qozghighan nöwettiki sezgür mesililerning biri bolup qaldi. Xuchinxu nezerbend astidiki mezgilide ichki mongghulning jirim (tonglyaw) shehiridiki bir doxturxanida dawaliniwatqan idi. Lékin, merkizi nyuyorktiki jenubiy mongghuliye kishilik hoquq uchur merkizining xu chinxuning amérikidiki oghlidin neqil keltürüp ashkarilishiche, xuchinxu doxturxanidin chiqidighan 27‏-yanwar küni da'iriler uni doxturxanidin élip ketken we shuningdin béri uning a'ilisi bilen bolghan alaqisi pütünley üzülgen. Uning hazir qeyerde tutup turuluwatqanliqi we tutup turulush sewebi melum emes. Lékin, weqedin xewerdar kishilerning ilgiri sürüshiche, xu chinxu ilgiri ikki kitab we nurghun maqale yézip, xitay hökümitining ichki mongghulni xitaylashturush siyasitini tenqid qilghan we mongghullarning öktichi rehbiri xadani qollighan.

Biraq, xu chinxu'a yéqinqi bir qanche aydin béri öktichi pikirliri sewebidin nezerbend qilin'ghan bir qatar mongghul ziyaliylirining bir nepirila xalas. Almas shirnod ichki mongghulning xitaylashturulushigha qarshi chiqip, mongghullarning heq-hoquq mesilisidiki pikirliri sewebidin nezerbend qilin'ghan mongghul öktichilirining yene biridur. Da'iriler ichki mongghulning jirim aymiqidiki mongghul milliy tébabetchilik shipaxanisida doxturluq qilidighan almas shirnodning sirt bilen alaqe qilishini chekligen. U radi'oyimizning ziyaritini qobul qilip, özining nöwettiki ehwali heqqide toxtaldi. Almas shirnod "méning hazirqi ehwalim, men hazir peqet ishqa barimen-ishtin kélimen shu. Méning sirt bilen alaqe qilishimgha ruxset qilinmaydu. Méning pasport ishlitishimge yol qoyulmaydu. Méning sirtqa chiqishimgha bolmaydu. Bashqa jaylargha bérishimgha ruxset qilinmaydu. Lékin, bu cheklime méning a'ilemdikilerni öz ichige almaydu" deydu.

Bezi analizchilar, xitay da'iriliridin yéqindin béri ichki mongghul öktichilirini nezerbend qilish we ulargha zerbe bérishni jiddiyleshtürüshidiki seweblerni mulahize qilip, da'irilerni ichki mongghulda ürümchi "5-iyul weqesi" ge oxshash bir milliy toqunushning yüz bérish éhtimalliqi endishige séliwatqanliqini, shunga bundaq bir toqunushqa jama'et pikri hazirlaydighan öktichi pikir-éqimlarni basturushni jiddiyleshtüridighanliqini, xuchinxu'a, almas shirnod, unaga qatarliq yazghuchi we ziyaliylarning qolgha élinish we nezerbend qilinishida yuqiriqi endishining roli barliqini ilgiri sürmekte.

Ichki mongghul xitayda aptonom rayon eng burun qurulghan milliy rayondur. Xitay kompartiyisi 1947 -yili xitayda téxi hakimiyetni toluq élip bolmighan mezgildila mongghullargha aptonom hoquqi bergenlikini jakarlighan idi. Lékin, ichki mongghul xitay kompartiyisi1949‏-yildin bashlap hakimiyet sorighan 60 nechche yildin buyan béyjing hökümitining izchil xitaylashturush obyékti bolup kelgen idi. Sanliq melumatlardin qarighanda, ichki mongghulning nöwettiki nopus qurulmisi pütünley özgirip, aptonom rayon nopusning 80% ini xitaylar igiligen. Bu mongghul medeniyiti we mongghul tilining yoqilish girdabigha bérip qélishini keltürüp chiqarghan idi. Bezi analizchilar, bu ehwal yéqindin béri mongghul ziyaliyliridiki öktichilik pikrining küchiyishige türtke bolghanliqini bildürmekte. Almas shirnodning nezerbend qilinishi u duch kelgen bu jehettiki tunji siyasiy bésim emes idi. U bultur torda mongghul medeniyitini qoghdash toghrisidiki bir pa'aliyetke yétekchilik qilip, tutqun'gha uchrighan we 3 ay qamap qoyulghan idi. U radi'omizgha bergen bu heqtiki bayanatida da'irilerning özini "bölgünchilik" we "qutratquluq" bilen eyibligenlikini, lékin resmiy jazagha tartmighanliqini eskertidu.

Almas shirnod "bultur men bir pa'aliyet uyushturghan idim. Yeni u mongghul xelqining medeniyiti we muhit mesilisige alaqidar bir pa'aliyet idi. Bu pa'aliyet torda uyushturulghan. Meqsitimiz emeliyet jeryanida mangghini bolidighan bir yol üstide izdinish idi. Bu aldinqi yili 5‏-ayning 1‏-küni élip bérilmaqchi idi. Lékin, ular méni 4‏-ayning 30-küni qolgha aldi" dep körsetti. Almas shirnodning eskertishiche, da'iriler uni döletni parchilashqa urush", "qutratquluq qilish" dégendek qilmishlar bilen eyibligen bolsimu, lékin uninggha resmiy qamaq jazasi bérilmigen. U peqet 3 ay tutup turulup, nezerbendke qoyup bérilgen we hazirgha qeder nezerbend astida yashimaqta iken. Almas shirnod, özining aldinqi yili qozghimaqchi bolghan tor herikitide mongghulchiliqni teshebbus qilip, xitay köchmenlirining mongghul yaylaqlirini weyran qilishigha qarshi turghanliqi, shu seweblik buning xitay da'irilirini bi'aram qilghanliqini bildürdi.

Lékin, merkizi nyuyorktiki jenubiy mongghuliye kishilik hoquq uchur merkizining ilgiri sürüshiche, xitay da'irilirining yuqiriqi mongghul yazghuchi we öktichi ziyaliylirini qamaqqa élishi we nezerbend qilishining héchqandaq qanuni asasi yoq. Mezkur uchur merkizining mes'uli inxibatu tughuchuq tünügün radi'omizgha bergen bu heqtiki bayanatida "xitay kompartiyisining bu herikiti kishilik hoquqqa qilin'ghan roshen tajawuzchiliqtur. Nöwette az dégende 6-7 neper mongghul öktichi zat qamaqqa élindi yaki iz-déreksiz yoqap ketti. Biz xitay hökümitini xada we uning a'ilisidikilerni, jümlidin xuchinxu we bashqa mongghul öktichi zatlirini derhal qoyup bérishke chaqirimiz. Ular shertsiz we derhal qoyup bérilishi kérek" dégen. U, xitay da'irilirining ékologiyilik köchmenler siyasitini tenqid qilip, ularning ichki mongghulda medeniyet qirghinchiliqi élip bériwatqanliqini ilgiri sürdi.

U mundaq deydu "xitay hökümiti hazir atalmish ékologiyilik köchmenler siyasiti yolgha qoyuwatidu. Bu siyaset ichki mongghuldiki barliq mongghul charwichilirini köchürüshke qaritilghan. Meqsiti yaylaqlarni qoghdash namida ularni sheher, yéza igilik rayonlirigha köchürüshtur. Xitay hökümiti mongghullarning en'eniwi kona charwichiliqi yoqitip, yaylaq we otlaqlarning qurup kétishini keltürüp chiqiriwatqanliqini ilgiri sürmekte. Shunga ular mongghullarni yaylaq we otlaqlardin heydep chiqirip otlaqni eslige keltürmekchi iken. Bu emeliyettiki irqiy qirghinchiliqining yene bir sheklidur, yeni medeniyet qirghinchiliqidur."