Xitayda ichki toqunushlarni kim qozghawatidu?

Fransiye awazi radi'osi 16-iyun élan qilghan “Topilang qoralliq basturulghan bolsimu, sheher tertipi téxi eslige kelmidi” namliq xewiride bayan qilishiche, bu qétim gu'angjuda partlighan topilang hökümet éytqandek yerlikler bilen sichüenlikler otturisidiki toqunush emes, belki mahiyette xelqning xitay hökümitige bolghan naraziliq we nepretlirining inkasidur. Xitay hakimiyet qatlimidiki chériklik, hökümetning mustebitliki, qanunsiz yer igiliwélish, baylar bilen namratlar otturisidiki perq qatarliq bir talay amillar xelq qelbide qozghighan ghezep-nepretler bu qétimqi topilang arqiliq ipadilen'gen.

Xewerde bildürülüshiche, xitayda yéqinqi yillardin buyan barghanséri ewj éliwatqan bu xildiki topilanglarning jawabkarliqi xitay hakimiyet qatlimigha tewe bolup, iqtisadiy islahatning méwisi xitay xelqige barawer teqsim qilinmighan. Meniwi we siyasiy islahat mas qedemde élip bérilmighanliqi üchün, heqsizliqqa uchrawatqan awamning bu xildiki qarshiliqliridin saqlinish mumkin emesken.

16-Iyun küni boshün tori élan qilghan “Gu'angjudiki toqunush xelq bilen hökümet otturisidiki toqunushtur, hökümet ziddiyetni burmilimaqta” namliq mulahizide bayan qilinishiche, gu'angjuda yüz bergen bu qétimqi topilang 2009-yili 5-iyul küni ürümchide yüz bergen topilang bilen oxshashliqqa ige iken. Eyni chaghda ürümchidiki xitaylar özlirini qoghdash üchün kaltek-toqmaqlar bilen qorallan'ghan'gha oxshash, gu'angjudiki xitaylarmu qoral-toqmaqlar bilen qorallinip, sichüenliklerdin mudapi'e körgen. Biraq, gu'angjudiki bu qétimqi topilangning partlishidin gumanliq yip uchliri mewjut.

Mulahizide mundaq déyilgen: gu'angjudiki weqe qarimaqqa sichüenlikler bir yerlikni öltürüwetkenliki üchün, yerlikler öch élish üchün qozghalghan. Ikki yurtluqlar otturisida mushu seweblik zor qanliq toqunush otturigha chiqqan. Emeliyette, sichüenliklerning kimni öltürüwetkenliki éniq emes. Ölgüchini körgen ademmu yoq, hetta uning süritinimu héchkim körgen emes. Bu xewer peqetla kocha xewiri bolup, xelq bu kocha xewirige bina'en kimlerning qutritishi bilen kötürülgenliki, ot qoyush we buzup-chéqish hadisilirimu normal emes. Xuddi tyen'enmén weqeside puqrache kiyin'gen saqchilar buzup-chéqishni bashlap bergendek we bu saqchilar xelq teripidin tutuwélin'ghandek, gu'angjudiki buzghunchiliqtimu hökümetning qoli barliqi éniq.

Mulahizide yene mundaq déyilgen: yerlik bilen yaqa yurtluqlar otturisidiki toqunushni hökümet meqsetlik pilanlighan we yétekligen. Bu xil wasitini xitay kommunistik partiyisi qurulghandin buyan ishqa sélip kéliwatidu. Xuddi tarixta yüz bergendek, namratlarni qutritip baylarni yoqitishqa oxshash. Emma hökümetning qandaq wasitiler bilen bundaq suyiqestni ishqa ashuruwatqanliqi sir bolup turmaqta. Xelq'ara qelemkeshler xitay merkizining re'isimu eyni chaghda, xitay hökümitining xitay xelqi bilen Uyghurlar we bashqa az sanliq milletler otturisida qesten ziddiyet tériwatqanliqi toghriliq melumatlargha érishkenlikini tilgha alghan idi.

Mezkur mulahizide otturigha qoyulghinidek, 2009-yilidiki shawgu'en weqesimu “Uyghurlar xitay qizlirigha basqunchiliq qildi” dégen ösek söz tüpeyli partlighan bolup, bu seweblik nurghunlighan Uyghurlar xitay topilangchiliri teripidin urup öltürülgen we aqiwette 5-iyul ürümchi weqesining partlishida ot piltisiliq rolini oynighan idi. Eger bundaq topilanglarni hökümet qesten qozghawatqan bolsa, undaqta néme meqsetke yetmekchi bolidu?

D u q bash katipi dolqun eysa ependi bu heqte köz qarishini bildürüp, asasi meqsetning nishanni burash erkinlikini tekitlidi. U yene xitay hökümitining bundaq topilanglar bahaniside xitay hökümitige qarshi küchlerni omumyüzlük tazilash meqsitige yétidighanliqini, nispiy bolsimu bir muddetlik tinchliqni qolgha keltüridighanliqini éytti.

“Gu'angjudiki toqunush xelq bilen hökümet otturisidiki toqunushtur, hökümet ziddiyetni burmilimaqta” namliq mulahizide bayan qilinishiche, xitay hökümiti xalisa bir top déhqanlarni, ishchilarni buzup chéqish, öltürüsh, ot qoyush hadisilirige qutritip, buninggha qarshi qesten qozghitilghan xelqni qanliq basturup, u yerde xitay kompartiyisining teshwiqati-terbiyisi üchün zémin hazirlaydiken we kelgüside yüz bérish éhtimali bolghan hökümetke qarshi zor topilanglarning aldini alidiken.