Türkiyede ikki sherqiy türkistan jumhuriyiti xatirilendi

• Ixtiyari muxbirimiz erkin tarimning bu heqtiki melumati
• Download story audio

1944- Yili qurulghan sherqiy türkistan jumhuriyiti tarqatqan "bahadirliq" ordini

Istanbulda pa'aliyet elip bériwatqan sherqiy türkistan wexpining orunlashturushi bilen 1933 - yili 11 - ayning 12 - küni qeshqerde, 1944-yili 11 - ayning 12 - kuni ghuljida élan qilin'ghan sherqiy türkistan jumhuriyetlirining qurulush yili munasiwiti bilen ikki jumhuriyetni xatirlesh yighini ötküzüldi.

Yighin shéhitlerning rohigha atap bir minutluq sükütte turush bilen bashlandi. Yighin'gha istanbul uniwérsitéti tarix bölümi oqutquchisi proféssor, doktor abdulqadir donuk ependi riyasetchilik qildi. Yighinda istanbul uniwérsitéti edebiyat fakultéti oqutquchisi ömer qul ependi sherqiy türkistan islam jumhuriyiti 23 yeshida témisida, mimar sinan güzel sen'etler uniwérsitéti tarix bölümi oqutquchisi proféssor, doktor ahmet tashaghil ependi, sherqiy türkistan jumhuriyiti 62 yéshida témisida soz qildi. Yighinning échilish nutiqini pénsiyige chiqqan general, sherqiy türkistan wexpining bashliqi memet riza békin qildi. U mundaq dédi:

Qimmetlik méhmanlar, hörmetlik oqutquchilar we eziz yurtdashlirim, her yildikige oxshash bu yilmu eziz yurtimiz sherqiy türkistanda yéqin tariximizda sherqiy türkistan nami bilen qurulghan döletlirimizni xatirlesh meqsiti bilen bu yerge yighilip olturuptimiz. Bügünkidek soghuq we yamghurluq künde bu yighinimizgha qatnashqanliqinglar üchün hemminglargha sherqiy türkistanliqlar namidin rehmet éytimen. Bu ikki jumhuriyetning qurulush tarixi oxshashla 11-ayning 12-kunige toghra kélidu. Qeshqerde qurulghan jumhuriyet 1933-yili 11-ayning 12-kunige toghra kélidu, ghuljida qurulghini bolsa 1944-yili 11-ayning 12-kunige toghra kélidu. Bu 11-ayning 12-kuni se'udi erebistanning mekke shehiride chaqirilghan bir yighin'gha teklip qilin'ghanliqim üchün bu jumhuriyetlerning qurulushini bir hepte burun xatirlep olturuptimiz. Töwende qimmetlik bilim ademlirimiz bu ikki jumhuriyet heqqide etrapliq melumat béridu. Yighinimizning muwapiqyetlik bolushini tileymen.

Kéyin istanbul uniwérsitéti oqutquchisi ömer qul ependi sherqiy türkistan islam jumhuriyiti 73 yéshida témisida soz qildi. U mundaq dédi:

Sherqiy türkistanda qurulghan sherqiy türkistan islam jumhuriyitige qaraydighan bolsaq, her jehettin 21-esirge yarishidighan bir jumhuriyet idi. Bu jumhuriyet xitaylarning we ruslarning sherqiy türkistan xelqige élip barghan bésim we zulmige qarshi élip bérilghan kureshler netijiside qurulghan bir jumhuriyettur.

Ömer qul ependi sherqiy türkistan xitaylar teripidin béqiwélin'ghan mustemlike dölet ikenlikini, hergizmu xitayning zémini emeslikini tekitlep mundaq dédi:

Shuni tekitlesh kérekki, yaqupxan bedewletining 1863-yili qurghan döliti 14 yil musteqil qalghan. Bu dölet osmanli impériyisining elchiliri arqiliq osmanli dölitige ita'et qilghanliqini bildürgen we eyni zamandiki osmanli padishahi sultan abduleziz namida pul basturghan.1875-Yilida yaqupxan bedewleti wapat bolghandin kéyin xitaylar bu zéminni bésiwalidu. Bu zamanda sherqiy türkistan'gha shinjang ismini béridu. Hemmimizge melum bolghandek shinjang dégen gep yéngi tupraq dégen menide bolup, buningdinmu sherqiy türkistan zéminining xitay zémini emeslikini ochuq ashkare köriwalalaymiz.

Kéyin, mimar sinan güzel sen'etler uniwérsitéti tarix oqutquchisi ahmet tashagil ependi soz qildi. U sözide uch wilayet inqilabining bir musteqilliq inqilabi ikenlikini, hergizmu xitay tarixchilar dégendek, jonggo inqilabining bir qismi emeslikini éytip mundaq dédi:

Bu inqilap xitaylarning déginidek emes, eksiche impéri'alizmgha qarshi élip bérilghan bir inqilaptur. Bu urush hökümiti, ministirliri, dölet bashliqliri we xelqliri bilen bille élip bérilghan bir azadliq urushidur. Bu urush bezi seweplerdin tüpeyli yeni xitay we rusiyidin ibaret iki chong küchning til biriktürüshi bilen meghlup qilin'ghan bir urush. Xitaylar dégendek gomindan'gha qarshi bir urush emes.

Proféssor, doktor ahmet tashagil ependi xitayning oz tarixi menbelirigila qaraydighan bosaq bu zéminning hergizmu xitay tupriqi emeslikini körüwalghili bolidignanliqini éytip mundaq dédi:

Tarixi menbelerde bu yerning sherqiy türkistan dep yer alghanliqi hemmimizge melum. Xitaylarning oz tarixi menbeliridila bu zéminning xitay zémini emesliki yézilghan. Xitaylarning shinjang ezeldinla xi'ayning zémini dep yéziship peqetla siyasi közqarash xalas. Uyghur bilim ademliri we sherqiy türkistan ammiwi teshkilatliri xelq'aragha bu zéminning xitayning mustemlike rayoni ikenlikini yaxshi anglitishi we birleshken döletler teshkilatida béqiwélin'ghan tupraq ikenlikini qobul qildurushi kérek. Buning üchün heqiqi sherqiy türkistan tarixini yézip chiqish kérek.

Bu iki jumhuriyetni eslesh yighinigha istanbulda yashawatqan Uyghurlar we türklerdin bolup kop sanda kishi qatnashti. Biz yene bu yighin'gha qatnashqan Uyghurlardin koz qarashlirini alduq.