Илһам тохти: 'қош тил маарипи' сиясити уйғур аптоном районида бурмилинип иҗра қилиниватиду

Түнүгүнки программимизда илһам тохти әпәнди билән "қош тиллиқ маарип" һәққидә, елип барған сөһбитимизниң дәсләпки қисмини аңлатқан идуқ. Илһам тохти әпәнди сөһбәт давамида, нөвәттә уйғур аптоном районида мәҗбурий йүргүзүливатқан "қош тиллиқ маарип" сияситиниң иҗра қилиниш әһвали һәм өзи игилигән тәкшүрүш нәтиҗиси, шундақла бу сиясәтниң уйғурларға елип кәлгән әмәлий зиянлири һәққидә тохтилип, уйғур аптоном район даирилирини қош тиллиқ маарип сияситини иҗра қилиш җәрянидики хаталиқлирини түзитишкә чақирди.
Мухбиримиз миһрибан
2010.11.04
Ilham-toxti-videoda-305 Сүрәт, илһам тохти әпәнди 2010 - йили 20 - авғуст, "нйуйорк вақит" гезити мухбири андревс җейкобзниң зийаритини қобул қилғандики сүрити.
Нйуйорк вақит" гезити торидин елинди.

"Җуңго һөкүмитиниң бизниң ана тилимизни қоғдашқа шараит яритип бериш мәсулийити бар"

Илһам тохти әпәнди хәлқарада тәшәббус қилиниватқан, қош тиллиқ маарип уқуми билән нөвәттә уйғур аптоном районида иҗра қилиниватқан қош тиллиқ маарип оттурисидики пәрқни селиштуруп, хитай һөкүмитини өз қанунида бәлгиләнгән қануний принсипларға асасән уйғур қатарлиқ милләтләрниң өз ана тилини ишлитиш, ана тилини өз мәдәнийитини гүлләндүрүши үчүн шараит яритип бериш мәҗбурийити барлиқини тәкитлиди.

Илһам тохти әпәнди мундақ деди: "Қош тил маарипи әсли яхши маарип. Һазирқи дуняда һәм җуңгониң шараитида қош тиллиқ маарипни тәшәббус қилиш керәк. Һазир пүтүн дуняда қош тиллиқ һәтта көп тиллиқ болуш тәшәббус қилиниватиду. Уйғурлар әлвәттә қош тиллиқ болуши һәтта көп тиллиқ болиши керәк. Уйғурлар әлвәттә хәнзу тилинила өгинип қалмастин, инглиз тилини, франсуз тилини, япон тилини, герман тилини, рус тилини һәтта башқа тилларни өгәнсә болиду. Буниңға һечким қарши чиқмайду. Хәнзу тили - җуңгода ортақ қоллиниливатқан алақә тили. Әмма, һечқандақ қанунда уйғурлар яки башқа милләтләр дәрсләрни хәнзу тилида өгиниши керәк, дәп бәлгиләнмигән. Бу милләтләр хәнзу тилини асас қилиши, өз ана тилини чәтәл тили сүпитидә өгиниши керәк, дегән қанун йоқ. Лекин шундақ қанун барки - һәрқайси милләтләр өз ана тилида маарип тәрбийиси елип барса болиду. Бу һоқуқ 'қоғдилиду' дәп бәлгиләнгән. Шуңа уйғурларниң тилдики тәлипи бу қанунлуқ тәләп, йолсиз тәләп әмәс!"
 
"Һазир бу йәрдики мәсилә мәсилә 'қош тил маарипи' уқумини қандақ чүшиниш болуватиду. Мән шуниңға ишинимәнки әгәр бу сиясәтни тоғра иҗра қилмиса һәқиқәтән буниң ақивити яхши болмайду. Шинҗаңда 10 милйондин артуқ уйғур бар. Җуңгониң қануни бойичә елип ейтқанда, бизниң өз тилимизни ишлитиш, өз тилимизда һәр дәриҗилик мәктәпләрни қуруш, тәрәққий қилдуруш, һәр хил нәшрият материяллирини чиқириш һоқуқимиз бар. Һәм һөкүмәтниң бизгә шу шараитни яритип бериш мәсулийити бар, мәҗбурийити бар. Чүнки бу бу җуңгониң қанунида бәлгиләнгән. Һазирқи мәсилә - шинҗаңда қош тиллиқ маарипни иҗра қилиш йолида қандақ мәсилиләр бар? қандақ иҗра қилиниватиду? буниңдин һазирқи шинҗаңниң партком секретари җаң чүншән әпәндиниң қанчилик хәвири бар? әгәр бу йәрдики қош тиллиқ маарип сиясити тоғра иҗра қилинмиса, яки бурмилинип йолға қоюлса, бу шинҗаңниң муқимлиқи милләтләр мунасивитигә қандақ тәсир қилиду? уйғурларниң бу сиясәтни қанчилик қобул қилиш, буниңға қанчилик сәври - тақити бар? бу мәсилини шинҗаң һөкүмити тәкшүрүп көрсә болиду."

"Ана тил муһити тарайса милләтниң яшаш муһити тарийип бу милләт йоқилиду, шуңа уйғурлар бу реаллиқни қобул қилалмайду"

Илһам тохти әпәнди ана тил муһити тарайса, униң шу милләткә елип келидиған әмили зиянлири һәққидә тохтилип, буниң ақивитидә милләтниң яшаш муһити тарийип бу милләтниң йоқилишқа йүзлинидиғанлиқини илгири сүрди.

Илһам тохти әпәнди бу тоғрилиқ мундақ деди: "бир милләтниң ана тили билән ойнишишқа болмайду. Чүнки ана тил у пәқәтла бир милләтниң тилила әмәс, у бир милләтниң тарихи. Ана тил бир милләтниң мәдәнийити, ана тил бир милләтниң роһи. Қарап бақайли әгәр бир милләтниң тил муһити тарайса, бизниң турмуш өрүп -адитимиз, китаб көрүш адитимиз, музика нахшилардин һузурлиниш адитимиз һәммиси өзгириду. Ана тил муһитиниң тарийишиниң нәтиҗисини биз ички моңғулда көрдуққу? чүнки ана тил тарайса иқтисадий җәһәттин шу тилда нәшр қилинған китабларму азлайду, шу тилда китаб язидиғанлар һәм нәшрият орунлириму шәхси иқтисади мәнпәәт нуқтисидин, шу тилда китаб чиқиришни азайтиду, яки тохтитиду. Ана тил тәрәққияти шу милләтниң иқтисадиға тәсир қилғандин башқа, бу милләтниң нәшриятчилиқ ишлири, пән -техника җәһәттики тәрәққиятиғиму биваситә тәсир қилиду. Ундин башқа шу милләтниң психикисиғиму тәсир қилиду. Ана тил муһитидин айрилған балиларниң миҗәзи өзгирип ата -анилар билән психик җәһәттә йирақлишиду. Бир милләттә мәдәнийәт җәһәттә бөлиниш пәйда болиду. Шуңа ана тил муһити тарайса болмайду. Бу әһвал милләткә еғир зиянларни елип келиду. Уйғурларниң мол әдәбий мираслири бар, тарих мәдәнийити бар. Өз әдәбиятини, өз мәдәнийитини узақ мәзгил өгәнмәйдиған шараитни уйғурлар қобул қилалмайду. Бәлким қисқа бир мәзгил ичидә һәр хил шараиттин, һәр хил бесимдин уйғурлар өз наразилиқини демәслики мумкин. Әмма мән көзәткән уйғур җәмийитидә бу хил әһвалға наразилиқ бар, бәлки бу наразилиқ барғанчә йиғилип топлиниватиду, тилға болған наразилиқ башқа наразилиқлар билән топлинип меңиватиду."

Илһам әпәнди өзи билидиған уйғурлардики ана тил муһитиниң тарийип кетишигә болған инкаслири һәққидә тохтилип мундақ деди: "мән бейҗиңда хәнзу тилида оқуған җиқ балиларни тонуймән, улардин әһвал игиләп туримән. У балилар һазирқи әһвалда бейҗиңда туруп ана тилини өгинишкә башлиди. Улар ана тилниң тарийиш вәзийитидин нарази болуватиду. Һәтта өз ана тилида яхши сөзлийәлмәйдиған ғәйрәт ниязға охшаш зиялийлиримиз ана тилни қоғдашни тәләп қилип нурғун мақалиләрни язди. Бир милләтниң тили һөрмәт саһиби болиши керәк. Әгәр у кәмситилсә, 2 - дәриҗилик тил орниға чүшүп қалса әлвәттә шу милләт хәлқиниң наразилиқи қозғилиду. Мәсилән җаң секретарниң ана тили әлвәттә бир хәнзу тили, униң аниси хәнзу миллитидин. Әгәр униң аниси билән баравәр орунда туридиған хәнзу тили һөрмәт қилинмиса җаң чүншән әпәндиму бу реаллиқни қобул қилалмаслиқи мумкин"

"Қош тиллиқ маарип сияситиниң иҗра қилиниш әмәлийити җайларда пәрқлиқ елип бериливатиду"

Илһам тохти әпәнди аталмиш " қош тиллиқ маарип" сияситиниң уйғур аптоном районидики һәрқайси вилайәт наһийиләрдә иҗра қилиниш әһвалиниң охшаш әмәслики һәққидә тохтилип, өзи игилигән әмили мисалларни баян қилип өтти.

"Һазир қош тиллиқ маарип сияситиниң шинҗаңда иҗра қилиниш әмәлийити охшимайду. Мәсилән атушта уйғур тилниң орни хели яхши. Атушта 'қош тил маарипи' сиясити иҗра қилиниватиду. Лекин башқа җайлардин пәрқлиқ дейишкә болиду. Мән йәнә хотәндин кәлгән балилар билән һәтта хотән маарип идарисидин кәлгән кишиләр билән параңлаштим. Уларниң дейишичә, хотәндә бу сиясәтниң иҗра қилиниши начар ақивәтләрни елип кәлгән. 'Уйғурбиз' ториниң хәлқара тор бекитидә бу һәқтики тәкшүрүш әһвали берилди. Һазир хотәндә башланғуч мәктәп балилири пәқәт хәнзу тили өгиниш биләнла болидикән, уларниң ана тилдикила әмәс һәтта әң әқәллий пәнни саватлардинму хәвири йоқ икән. Бу бир милләтниң маарипиниң вәйран болиши һесаблиниду. Ақтудин кәлгән бириниң дейишичә, у йәрдики әһвалму хотәндики әһвал билән охшайдикән. Уларниң дейишичә, һазир башланғуч мәктәп 3 - йиллиқ оқуғучилириниң хәнзучә сәвийиси илгирики толуқсиз оттура мәктәп оқуғучилириниң сәвийисигә йетиптудәк. Әмма уларниң уйғур тилидин елипбә саватиму йоқ икән, математика қатарлиқ пәнни дәрсләр саватиму йоқ икән. Бу әһвалға нисбәтән һәммә җайда наразилиқ бар."
"Хитай зиялийлириму уйғурлар үстидин йүргүзүливатқан қош тиллиқ маарип сияситиниң ақивитидин әнсиримәктә. Уйғур аптоном район даирилириму бу нуқтини тонуп йетиши керәк."
Илһам әпәнди йәнә тибәт оқуғучилириниң намайишидин кейин, нурғунлиған хитай зиялийлириниң тибәтләрни қоллаш билән биллә, уларниң уйғур районида иҗра қилиниватқан қош тиллиқ маарип сияситигә нисбәтән уйғурларниң қандақ позитсийидә болуватқанлиқини билишкә қизиқидиғанлиқини, һәм бу сиясәтниң ақивитидин әнсирәватқанлиқини билдүрди.

"Бейҗиңдики хәнзу зиялийлири мәндин тибәтләр қош тиллиқ маарипқа нарази болди, силәр уйғурлар бу хил тоғра болмиған маарип сияситини қобул қилдиңларму? дәп сориди. Нурғун хитай оқуғучилириму бу сиясәтниң хаталиқини һес қилип йетипту. Мән 30 - 40 тәк хитай зиялийлири билән учраштим. Шуларму шинҗаңда тил мәсилиси тоғрулуқ наразилиқ һәрикити йүз беришидин әнсирәйду. Улар әгәр тил мәсилиси тоғрулуқ иш чиқса бу қетим чоң иш чиқидиғанлиқини оттуриға қоюшмақта. Уларму уйғурларниң ана тил маарипи һәққидә пикир беришини, өзлириниң бу мәсилидә уйғурларни қоллайдиғанлиқини билдүрүшмәктә. Әлвәттә улар хитай дөлити нуқтисидин туруп бу мәсилиниң хата икәнликини һес қилип йәткәнләр."

"Уйғур аптоном район даирилири өз әмәлийити арқилиқ 'қош тил маарипи' сияситидики хаталиқини түзитиши керәк"

Илһам тохти әпәнди сөһбитимиз ахирида, өзиниң уйғур аптоном район даирилиридин, уларниң қош тиллиқ маарип сияситини иҗра қилиш җәрянида сақлиниватқан мәсилиләрни һәл қилиши керәкликини тәкитлиди.

Илһам тохти әпәнди сөзини ахирлаштуруп мундақ деди: "әмма һөкүмәт даирилири уйғурларниң гәп қилмиғинини бу хил сиясәтни қобул қилғанлиқ дәп чүшәнсә болмайду. Уйғурларни яваш дәп қариса болмайду, яваш адәмму анисини һөрмәтләйду, ана тилини қоғдайду. яваш адәмдиму ғурур болиду, виҗдан болиду. Шуңа бу тилни һөрмәтлиши керәк. Уйғур аптоном район даирилири қанунни һөрмәт қилиши керәк. Өзи түзгән йәрлик сиясәтни қанунниң орниға дәссәтмәслик керәк. Аввал қанунни иҗра қилиши керәк. Йәрлик сиясәт қанунға бойсунуши керәк. Мән 'қош тиллиқ маарип' қа қарши чиқмаймән. Әмма, һазир иҗра қилиниватқан қош тиллиқ маарип һәқиқий ' қош тиллиқ маарип ' болиши керәк. Һөкүмәт даирилири аввал ' қош тиллиқ маарип ' дегән уқумға өз әмәлийити билән җаваб бериши керәк. Дөләт қануни демәк миллий һоқуқ. Миллий тилни қоғдаш қанунда бәлгиләнгән һоқуқ. Бу сөзлиримни радиода бәрсиңиз болиду. Рәһмәт!"

Юқиридики аваз улинишидин, бу һәқтики мәлуматимизниң тәпсилатини аңлайсиләр.

 
Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.