радиомиз игилигән учурлардин мәлум болушичә, бейҗиң мәркизи милләтләр университетиниң дотсенти, "уйфурбиз" ториниң саһиби илһам тохти әпәнди, 8-авғуст күни хитайниң дөләт аманлиқини қоғдаш хадимлири тәрипидин "чай ичиш" намида елип кетилип йәнә сорақ қилинған.
әһвалдин хәвәрдар кишиләрниң инкас қилишичә, илһам тохти әпәндиниң бу қетим хитай дөләт аманлиқини қоғдаш хадимлири тәрипидин "чай сөһбити"гә елип кетилиши илһам тохти әпәндиниң йеқинқи паалийәтлири һәм "уйфурбиз" ториниң хәлқара тор бекитидә елан қилинған хитайдики диний чәклимиләр һәққидики хәвәрләр сәвәбидин икән.
илһам тохти әпәнди саһиблиқидики "уйфурбиз" ториниң хәлқара тор бекитиниң йеқинқи хәвәрлиридә, бу йил рамизан киргәндин буян уйғур елидә барғанчә күчәйтиливатқан түрлүк диний чәклимиләр һәм уйғурлар учраватқан түрлүк бесимлар һәққидики хәлқара мәтбуатларниң хәвәрлири көчүрүп бесилған.
бу йил рамизан мәзгилидә уйғурларниң диний етиқади чәклиниватқан түрлүк бәлгилимиләр хәлқара мәтбуатлар һәм кишилик һоқуқ тәшкилатлириниң уйғурларниң диний етиқад әркинлики мәсилисидә хитайни тәнқидлишигә сәвәб болған иди. уйғурларниң рамизан тутуши чәклиниватқанлиқи һәққидики хәлқара мәтбуат хәвәрлири һәм кишилик һоқуқ тәшкилатлириниң әйибләшлири хитай даирилириниң диққитини қозғиған болуп, уйғур аптоном районлуқ һөкүмәтниң баянатчиси ху хәнмиң қатарлиқлар, "рамизан мәзгилидә һөкүмәт кадирлири һәм оқутқучи-оқуғучиларниң саламәтликини асраш үчүн, һөкүмәт хизмитидикиләрниң роза тутмаслиқи тәшәббус қилинғанлиқи" ни тәкитләп, бу бәлгилимиләрниң һәргизму мәҗбурлаш характерини алмиғанлиқини әскәрткән.
хитайниң "йәршари вақит гезити" ниң 8-авғусттики инглизчә хәвиридиму уйғурларниң диний етиқадиниң чәклимигә учримиғанлиқи тәкитлинип, "уйфурбиз" ториниң 7-авғуст елан қилған, даириләрниң 20-июлдин башлап от апитиниң алдини елиш баһанисидә уйғур елидики бир қисим мәсчитләрни көзитиватқанлиқи һәққидики хәвиригә инкас қайтурулған. "йәршари вақит гезити" ниң хәвиридә, ғулҗа от өчүрүш идарисидики ахбарат хадими ляң синиң ейтқанлиридин нәқил елинип, уйғур елиниң ғулҗа шәһири қатарлиқ җайлардики мәсчитләрдә елип берилған от өчүрүш мәшиқлиридә һечқандақ сиясий мәқсәт йоқлуқи, бу паалийәтләрниң пәқәт даимлиқ от апитидин мудапиәлиниш тәдбирлириниң бири икәнлики тәкитләнгән. йәр шари вақти гезитиниң хәвиридә йәнә, "уйфурбиз тори бөлгүнчилик паалийәтлири билән шуғуллинидиған тор" дәп әйибләнгән.
әмма, мәзкур хәвәргә йезилған инкасларниң биридә, хитай һөкүмитиниң намаз оқулуватқанда от өчүрүш маневири елип берилғанлиқидин ибарәт сахта сәвәблиригә һечкимниң ишәнмәйдиғанлиқи көрситилгән. йәр шари вақти гезитиниң хәвиригә инкас язған тордашлар йәнә, даириләрниң йеқиндин буян түрлүк бәлгилимиләрни елан қилип, уйғур кадирлар һәм оқутқучи-оқуғучиларниң роза тутуши, намаз оқушини чәклигәндин башқа, һәтта авам пуқраларниң нормал диний паалийәтлири һәм кийинишлиригиму түрлүк чәклимиләрни бәлгиләп, уйғурларниң диний етиқади һәм миллий өрп-адәтлирини дәпсәндә қиливатқанлиқини әйиблигән.
мәлум болушичә, илһам тохти әпәнди рамизан киргәндин буян, хәлқара мәтбуатлардин бирләшмә агентлиқи, әлҗәзирә, германийә авази қатарлиқларниң зияритини қобул қилип, уйғур елидә бу йил рамизан мәзгилидә елип берилған бир қисим диний чәклимиләр һәм хитай һөкүмитиниң уйғурларға қаратқан миллий сияситидики мәсилиләр һәққидә тохталған. илһам тохти әпәнди хәлқара мәтбуатларниң зияритини қобул қилғинида, даириләрниң уйғур елидә барғанчә күчәйтиватқан түрлүк диний чәклимилирини тәнқидләп, уйғурларниң диний етиқади һәм өрп-адитидин ибарәт назук һессиятиға тақилидиған бу хил чәклимиләрниң уйғурларниң һөкүмәткә болған наразилиқини күчәйтип, уйғур елидә йәнә бир қетимлиқ наразилиқ һәрикити йүз беришигә сәвәб болуши мумкинликини агаһландурған.
радиомиз игилигән башқа учурлардин мәлум болушичә, илһам тохти әпәндиниң бу қетим бейҗиңдики дөләт аманлиқини қоғдаш хадимлири тәрипидин "чай сөһбити" гә елип кетилиши, "уйфурбиз" тор бекитидики рамизан мәзгилидә уйғурлар учраватқан чәклимиләр һәққидики хәвәрләр, илһам тохти әпәндиниң хәлқара мәтбуатларниң зияритини қобул қилип хитай даирилириниң диний чәклимилирини тәнқидлигини қатарлиқлардин башқа йәнә, нөвәттә барғанчә җиддийлишиватқан хитай вәзийити биләнму мунасивәтлик икән. йәни хитайниң 18-қурултийи һарписи мәзгилидә бейҗиңдики әрздарлар, кишилик һоқуқ актиплири, хитай һөкүмитиниң сиясәтлиригә қарши наразилиқ пикирлирини ипадилигән илһам тохти әпәндигә охшаш зиялийлар хитай сақчи даирилири һәм дөләт аманлиқини қоғдаш хадимлириниң назарәт обйектиға айланған.