Ilham toxti: Uyghurlar bilen xitaylarning tüp perqi hoquq mesilisi

“Men hazir bir yaman yüzlinishni (aqiwetni) hés qiliwatimen, pütün mes'uliyet Uyghurlarning zimmisige yüklenmekte, Uyghur ziyaliylirining üstige artilmaqta. (Ular)siler teshebbuskarliq bilen özgiringlar deydu, silerning aranglardiki jinayetchilerni élip kétimiz, sergerdan baliliringlarni yighiwalimiz deydu.

Külkilik emesmu bu! ejeba biz özimizge ige bolalamduq? eger biz 20 ademni teshkillep yighilidikenmiz, shu haman dölet amanliqini qoghdighuchi saqchilar kélip séni tutidu. Biz hazir öz jem'iyitimizge, ma'aripimizgha we tilimizgha ige bolalmaydighan milletke aylanduq.”

Mana bu, özining Uyghurlar we Uyghurlarning nöwettiki weziyiti heqqidiki tetqiqatliri we qarashliri bilen gherb démokratik döletliri we xelq'ara metbu'atlarda tonulghan, xitay hökümiti teripidin bolsa 5-iyul ürümchi weqeside “Qutratquluq rolini oynighan” dep eyiblinip, uzundin buyan teqib astigha élinip kelgen xitay merkizi milletler uniwérsitétining dotsénti, musteqil tetqiqatchi ilham toxti ependining yéqinda xongkongda chiqidighan“Quyash waqti heptilik géziti” muxbirining mexsus ziyaritini qobul qilghinida dégen sözliri.

Ilham toxti ependi “Quyash waqti heptilik géziti” muxbirining “Sizningche, shinjangdiki Uyghurlar we xitaylar arisidiki barawersizlik qaysi jehette ipadilinidu?” dégen so'aligha jawab bérip mundaq deydu.

“Hoquq. Siz shinjangdiki xenzularning shirketlerge igidarchiliq qilishi ularning bu jehette iqtidari küchlük bolghanliqidin dégen'ge ishinemsiz? undaq emes. Hazirqi junggo bazar igilikidiki iqtisadi qurulmida emes, belki hoquqni desmaye qilghan qurulmida. Shinjang téximu shundaq. Hoquq négizlik mesile. Qalghanlirini asta-asta özgertishke bolidu. Emeliyette milletler arisidiki bezi shertler barawer emes. Buni chüshinish tolimu asas. Emma hoquq keltürüp chiqarghan barawersizlikni qobul qilghili bolmaydu. Ular milliy ziddiyetni destek qilip hoquqni mustehkemlimekchi. Emma bu xil hoquq bilen milliy menpe'et otturisidiki ziddiyet toqunushqa seweb boluwatidu.”

2009-Yili ürümchide yüz bergen 5-iyul ürümchi weqeside Uyghur aptonom rayonining xitay millitidin bolghan sabiq sékrétari wang léchüen we xitay hökümiti teyinligen re'is nurbekri qatarliqlar ilham toxti ependini weqede qutratquluq qildi dep eyibligen. Shundaqla ilham toxtining sahibliqidiki Uyghur biz tor békiti we diyarim qatarliq Uyghur tilidiki barliq tor béketlirini taqash heqqide buyruq bérip, bu tor béketlirining sahibliri, bashqurghuchiliri, muxbirlar we tor béketliride maqale élan qilghan bir türküm Uyghur ziyaliylirini türmige tashlighan idi. Gerche 2009-yili 5-iyul ürümchi weqesidin kéyin, xitay hökümitining merkizi bolghan béyjingda turuwatqan ilham toxti ependi türmige tashlanmighan, qamaq jazasigha höküm qilinmighan bolsimu, emma Uyghurlarning heq-hoquqliri heqqide yazghan maqaliliri we xelq'ara metbu'atlarning ziyaritini qobul qilghanliqi sewebidin uning barliq pa'aliyetliri teqib astigha élinip, uning bilen alaqileshken herqandaq Uyghur xitay dölet bixeterlik xadimlirining agahlandurushi hetta tutqun qilinishigha uchrighan idi.

Ilham toxti ependi “Quyash waqti heptilik géziti” muxbirining ziyaritini qobul qilghinida, muxbirning “Siz, shinjang mesilisi heqqidiki qarashliringiz sewebidin bésimgha uchridingizmu?” dégen so'aligha qarita, özining 1994-yildin bashlapla her xil teqib qilish we soraq qilishlargha uchrighanliqini töwendikidek bayan qilidu.

“Basturush, xata chüshinish-mana bularning hemmisi men yoluquwatqan qismetler. Hökümet da'iriliri ilgiri méning pikirlirimni anglashni xalaydighanliqini bildürüp, merkizi hökümetke qarita maqale yézishimni éytqan idi. Ilgiri menmu merkizi hökümetke qarita teshebbuskarliq bilen xet yézip, pikir-qarashlirimni éytqan idim. Emma hazir men ümidsizlendim, xet yazmaydighan boldum. Men élan qilghan “Ma'ariptiki, Uyghurlarning nopus sapasigha tesir qiliwatqan iqtisadi mesililer” namliq tekshürüsh doklatim seweblik, 1994-yili dölet bixeterlik xadimliri tunji qétim öyge izdep kelginide, méning qabahetlik chüshlirim bashlandi. Eyni chaghda apam sarang bolup qalay dégen idi. Gerche méning yétekchi oqutquchimning yardimi bilen maqalem mukapatqa ériship, men türmige tashlinishtin aman qalghan bolsammu, emma ene shundin kéyin méning herqandaq ilmiy tetqiqat témisi élishimgha yol qoyulmidi. Normal ders ötüshümge cheklimiler qoyuldi.”

Ilham toxti ependi 2009-yili 5-iyul ürümchi weqesidin kéyin özige qaritilghan teqipning téximu kücheytilgenlikini bildürüp, özining yéqinqi yérim yil ichidiki ehwalini mundaq teswirleydu.

“Yéqinqi yérim yildin buyan, méning qol téléfonum we kompyutérim da'im étiklik we intérnét üzüwétilgen halette bolup keldi, azraq shepe bolsila, yeni qandaqtur bir yighin yaki birer döletning rehbiri ziyaretke kelsila, öyümdiki intérnét üzüwétilidu, téléfonda ünüm toxtitip qoyulidu. Emma intérnét we téléfon heqqi yenila élinidu. Saqchilar bolsa her küni ishikim aldida güzette turidu, tügimes söhbetlishishler dawamlishidu.

Eger, siz mendin “Yuqiri rehberlik” bilen sözlisheleydighan meydan hazirlidingizmu dep sorisingiz, men özümning munbirini taptim, u bolsimu dölet amanliqini qoghdash xadimliri kélip manga bésim ishletken chagh. Ashundaq chaghda men toxtimay sözleymen. Mana bu méning birdin-bir sehnem. Meyli aqiwitimning qandaq bolushidin qet'iynezer men peqet heqiqiy awazimni anglatsamla boldi.”

Ilham toxti ependi xongkong “Quyash waqti heptilik géziti” muxbirining ziyaritini qobul qilghinida yene, yéqinqi 20 yildin buyan xitayda bash kötürgen chong xitaychiliq we bu xil xahish tesiridin Uyghur qatarliq milletler uchrawatqan bésim heqqide toxtalghandin bashqa, muxbirning “Shinjang mesiliside Uyghur ziyaliylirining pikri hökümetning étibarigha élindimu?”, “Eger xitay döliti démokratiye yoligha mangsa, shinjang mesilisi hel bolamdu?”, “Xitay ziyaliyliri Uyghurlarning ehwaligha qarita qandaq chüshinish we qollashta boluwatidu?” dégen'ge oxshash so'allirigha jawab bergen bolup, biz söhbetning dawami heqqide dawamliq melumat bérishke tirishimiz.