Éhsan oghli: xitaydiki musulmanlarning hoquqlirini qoghdash islam qurultiyi teshkilatining muhim wezipiliridin biri

5 - Iyul ürümchi qanliq weqesidin kéyin islam konfransi teshkilati bash sékritari ekmeleddin ihsanoghli bu ishqa alahide ehmiyet bérip, ürümchi weqesi heqqide tepsiliy melumat élish üchün türkiye enqere uniwérsitétining oqutquchisi doktor erkin emet ependini jiddige teklip qilghan. Sürette, bash sékritar ekmeleddin ihsanoghli ependi.

2009 ‏- Yili 9 ‏- ayning 28 ‏- küni islam qurultiyi teshkilatning bash katipi proféssor doktor ekmeliddi éhsan oghli birleshken döletler teshkilatining yighin zalida axbarat élan qilish yighini achti. Bu yighinning tepsilati birleshken döletler teshkilatining intérnét tor téléwiziyiside neq meydandin tarqitildi.

Axbarat élan qilish yighinida, islam qurultiyi teshkilatning bash katipi ekmeliddin éhsan oghli söz qilip, atom ‏- bombisi bilen qorallanmaydighan bir islam dunyasi pikirini qollaydighanliqini bildürgendin kéyin muxbirning Uyghurlargha alaqidar sorighan so'allirigha jawab bérip ürümchide 7 ‏- ayda yüz bergen weqeler heqqide toxtaldi hem islam qurultiyi teshkilatigha eza islam döletlirining xitay bilen bolghan munasiwetliride özgirish bolmaydighanliqini emma az sanliq musulmanlarning hoquqlirini qoghdash islam qurultiyi teshkilatining muhim wezipiliridin biri ikenlikini bildürdi.

Éhsan oghlu mundaq dédi: shinjang bolsa Uyghur aptonum rayon, islam qurultiyi teshkilati xelq'araliq mesililerni hel qilish üchün xizmet qilidu, xelq'araliq közitish teshkilatliri, kishilik hoquq teshkilatliri bu rayon'gha köngül bölmeywatidu, ular néme üchün köngül bölmeydu men éniq bilmeymen. Belki, xitay bilen bolghan munasiwetlirining buzulishidin éhtiyat qilip sükütte turghan bolishi mumkin. Islam qurultiyi teshkilati 7 ‏- ayda yüz bergen weqe heqqide xitay bilen uchriship söhbetliship kelmekte. Hetta weqe yüz bergen ürümchige hey'et ewettuq, ular ürümchige kétip weqe yüz bergen rayonni közdin kechürdi hemde xitay emeldarliri bilen söhbetleshti. Islam qurultiyi teshkilatining hey'iti peqet ürümchige baralidi, emma qeshqerge bérishqa ruxset qilinmidi. Islam dunyasi xitay bilen yaxshi munasiwette boliwatidu we bu munasiwetler hem pikir ‏- qarashlar özgermeydu, emma az sanliq musulmanlarning hoquqlirini qoghdash islam qurultiyi teshkilatining muhim wezipiliridin biri.
 
Éhsan oghlu sözide yene, xitay da'irilirining uni rayon'gha ziyaretke bérishqa teklip qilghanliqini, islam qurultiyi teshkilatining ilgiri u rayon'gha bir hey'et ewetkenlikini, yéqinda özining Uyghur diyarigha ziyaretke baridighanliqini bildürdi.

Yene bir tereptin islam qurultiyi teshkilati qurulghanliqining 40 yilliqini tebriklesh murasimi ötküzdi. Éhsan oghlu sözide yene, birleshken döletler teshkilatidin qalsa islam qurultiyi teshkilatining eng chong teshkilat hésabilidighanliqini, bir yérim milyard musulmanning awazi ikenlikini we bu teshkilatning 40 yilliq bir uzun musapini bésip ötkenlikini bildürdi.

Islam qurultiyi teshkilati 1969 ‏- yili 9 ‏- ayda qurulghan bolup bu teshkilatning 57 dölet ezasi bar, bu teshkilat, birleshken döletler teshkilati we yawropa ittipaqigha oxshash hoquqqa ige xelq'araliq bir teshkilat. Bu teshkilat birleshken döletler teshkilati da'imiy komitétining ezasi.

Islam qurultiyi teshkilati bügünki islam dunyasini bir arigha jem qilghan birdin bir teshkilat, bu teshkilat dunyada siyasiy pa'aliyet qilidighan eng küchlük teshkilat bolup, eza döletlerning re'isliri we bash ministirliri her üch yilda bir toplinip yighin achidu we qararlar alidu. Eza döletlerning tashqi ishlar ministirliri, islam qurultiyida élin'ghan qararlarni tekshürüsh we közdin kechürüsh üchün her yili bir qétim toplinidu. Islam qurultiyi teshkilatining merkizi se'udi erebistanning jidde shehirige jaylashqan.

Türkiyide chiqidighan "zaman" gézitining xewiride bildürüshiche, yéqinda islam qurultiyining bash katipi ekmeliddin éhsan oghlu 5 ‏- iyul weqelerdin kéyin tinchliq weziyiti yaxshilanmighan ürümchige ziyaretke baridiken we xitay emeldarliri bilen uchrashqandin kéyin kochilarni aylinip musulmanlar bilen söhbetliship ularning dert-ehwaligha qulaq salidiken.

Ürümchi ziyaritide musulmanlar bilen uchriship ularning mesililirini anglimaqchi bolghan éhsan oghlu "jihan xeber" agéntliqining muxbiri bilen bu heqte söhbet élip barghan bolup u mundaq dégen: resmi élan qilin'ghan reqemlerge qarighanda 200 kishi, chet'el axbaratlirining élan qilghan reqemlirige qarighanda minglarche kishi hayatidin ayrilghan ürümchide yüz bergen weqelerning islam dunyasini ejeplendürüp bek ekis tesir qozghighanliqini bildürüp, ürümchide, qeshqerde yeni sherqiy türkistanda kishilik hoquqqa téximu hörmet qilin'ghan, milliy medeniyet miraslirining, hoquqlirining qoghdalghan we shiddetlik weqeler yüz bérish éhtimaldin uzaqlashqan bir chüshenchining hasil bolushini kütüwatimiz. Bu xil weqelerning yéngidin yüz bermesliki üchün ilgiri u rayon'gha barghan islam qurultiyi teshkilatining hey'itining xitay da'iriliri bilen söhbet élip barghanliqini bildürdi.

Ismini ashkarilashni xalimighan bir Uyghur siyasiy pa'aliyetchining bildürüshiche, 7 ‏- iyul ürümchi weqesi yüz bergendin kéyin islam qurultiyi teshkilati se'udi erebistanning jidde shehiride 57 islam ellirining elchilirini chaqirip, ürümchi weqesi heqqide jiddi yighin achqan hemde Uyghur rayon'gha bir hey'et ewetish we Uyghur qatarliq az sanliq musulmanlarning dini erkinliki we medeniyet miraslirini qoghdash heqqide qarar alghan. Bu qarargha pakistan we sudan hökümetliri qarshi chiqqan bolsimu, köp sanliq awaz bilen bu qarar qobul qilin'ghan.

Yuqiridiki awaz ulinishidin, bu heqtiki melumatimizning tepsilatini anglaysiler.