Istanbulda, 'sherqiy türkistan we insan heqliri depsendichilikliri' yighini

2008‏ - Yili 20 ‏ - dékabir küni, yawropa ‏ - asiya türk jemiyetliri birleshmisi teripidin "türk dunyasida insan heqliri depsendichiliki" dégen témida ötküzülgen yighindin bir körünüsh.

Yighin merkizi istanbul shehirining sultan ehmet rayonigha jaylashqan türk edebiyati fondining yighin zalida ötküzüldi. Yighin'gha sherqiy türkistan dewasining bayraqdari, siyasiy rehbiri merhum eysa yüsüf alptékinning oghli arslan aliptékin ependi, sherqiy türkistan köchmenler jem'iyitining bashliqi doktur exmet türkoz, sherqiy türkistan ma'arip we hemkarliq jem'iyitining mu'awin bashliqi hidayetullah oghuzxan, sherqiy türkistan yashlar teshkilatining bashliqi tibet yüjetürk, sherqiy türkistan hemkarliq jem'iyitining bashliqi isma'il chin'giz ependiler qatnashti.

Yighin'gha yene türk edebiyat fondining mes'ulliri, yawrupa asiya ‏ - türk jem'iyetliri birleshmisining bashliqi sawash awji ependi qatarliq köp sanda insan heqliri tetqiqatchiliri we axbaratchilarmu ishtirak qildi.
 
Yighin'gha sherqiy türkistan köchmenler jem'iyitining bashliqi doktur exmet türkoz ependi riyasetchilik qildi. Yighinda yawrupa‏ - asiya türk jem'iyetliri birleshmisining bashliqi sawash awji ependi échilish nutiqi sözlep mundaq dédi: " ottura sherq, balqan, kawkaziye, ottura asiyadiki türk milletliri 21‏ - esirning bügünki künidimu qiyinchiliq tartiwatqanliqini, insan heqliri depsendichilikining qurbani boluwatqanliqini hemmimiz bilimiz, bügünki künde türk dunyasining her qaysi jaylirida insanlar azap chékiwatidu, basturuliwatidu, qanuni heq ‏ - hoquqlirining yürikidin sughurulup éliniwatqanliqini körüwatimiz."

Sawash awji ependi bu qétimqi yighinning asasiy meqsiti heqqide toxtilip mundaq dédi: " bu qétimqi yighinda otturigha qoyulghan her qaysi milletlerning insan heqlirige alaqidar mes'ulliri retlinip chiqip, yawrupa ‏ - asiya türk jem'iyetliri birleshmisining namida, türkiye jumhuriyitige, b d t insan heqliri komitétigha, yawropa insan heqliri komitétigha, xelq'ara insan heqlirini qoghdash jem'iyetlirige 2008 ‏ - yilliq doklat shekilde yollap insan heqliri depsende boliwatqan xelqlerning mesililirini b d t ning kün tertipige keltürüsh üchün xizmet ishlinidu."

Yighinda sherqiy türkistan dewasining bayraqdari merhum eysa yüsüf alptékinning oghli arslan aliptékin ependi, "sherqiy türkistanda insan heqliri depsendichiliki" dégen témida, iraq türkmenliri jem'iyitining bashliqi doktur nefiy demérchi ependi, "türkmenlerde insan heqliri depsendichiliki"dégen témida, afghanistan türkmenliri jem'iyitining bashliqi abdulbeshir alemi ependi, afghanistan türkmenlirige qarshi élip bérilghan insan heqliri depsendichilikliri"dégen témida, gagawuz jem'iyitining bashliqi gorgiy yassibash ependi, "gaga'uzlar we insan heqliri" dégen témida söz qildi.

Sherqiy türkistan dewasining bayraqdari hem siyasiy rehbiri merhum eysa yüsüf alptékinning oghli arslan aliptékin ependi, "sherqiy türkistanda insan heqliri depsendichiliki" dégen témida söz qilip mundaq dédi: "b d t insan heqliri xitabnamisining élan qilin'ghanliqining 60 ‏ - yilliqi munasiwiti bilen dunyaning nurghun döletliride xatirilesh we tebriklesh yighini ötküzülüwatidu. Bu xitabname 1948 ‏ - yili 10 ‏ - dékabir küni élan qilin'ghan idi. Aridin 60 yil ötti, soghuq urushlargha xatime bérildi, sowét ittipaqi we yugoslawiye parchilandi, yéngi bir dunya meydan'gha keldi. Emma sherqiy türkistan türkliri hazirmu asaret astida, échinishliq halda tarix sehnisidin öchürülmeslik üchün özining hayat ‏ - mamatliq otturisidiki mewjudiyitini saqlap qélishqa térishmaqta. Xitay da'iriliri jenwe kélishimnamisi 49 ‏ - maddisigha imza qilghan bolsimu, sherqiy türkistanni pütünley bir xitay ölkisige aylanduruwélish meqsitide, sherqiy türkistan'gha xitay köchmenlirini yerleshtürüshni dawam qilmaqta, arqa ‏ - arqidin toxtimay kéliwatqan xitay aqqunliri sewebidin sherqiy türkistanliqlar öz wetinide az sanliqqa aylinip qéliwatidu, milli mewjutluqi yoq bolup kétish halakitige düch kéliwatidu, sherqiy türkistanliqlarning nopusining köpiyishining aldini élish üchün xitay da'iriliri insan qélipidin chiqqan usulda mejburi pilanliq tughut siyasitini yolgha qoydi. Sherqiy türkistanda élip bériliwatqan ma'arip siyasiti tedriji halda sherqiy türkistanliqlarning tilini xitaylashturushni meqset qilidu."

Arslan aliptékin ependi yene xitayning lopnur rayonida élip barghan atom bomba sinaqliri netijisi heqqide toxtilip mundaq dédi: "sherqiy türkistanning lopnur rayonida 46 qétim atom bombisi sinaq qilish netijiside etrapqa tarqalghan radi'aktiw maddilar su we térilghu yerlerni zeherligenliki üchün insanlar, haywanlar hetta uchar qushlarmu ekis tesirge uchridi. Bu zeherlik maddilar sherqiy türkistanliqlarni her xil rak késellerge giriptar qildi, texminilerge qarighanda sherqiy türkistanliqlardin her on kishidin bir kishi rak késilige giriptar bolghan."

Arslan aliptékin ependi sözide yene xitay da'irilirining dini siyasitini tenqidlep mundaq dédi: "sherqiy türkistanliqlarning dini erkinliki qattiq cheklimige uchrimaqta, shu'an mewjut bolghan meschitler Uyghur türklerning éhtiyajigha qarita yétishmeywatidu, yéngidin meschit sélish cheklen'gen, 18 yashtin kichiklerning meschitte namaz oqushi cheklen'gen. Dölet kontrol astidiki dini mekteplerde islamiy derstin köp markisizm, léninizm we maw pikirliri ögütülmekte, shu sewebtin yashlar dini chüshenchidin mehrum bir shekilde ösüp yétiliwatidu, xitay kommunist partiyisige sadiq bolmighan dini shexsler wezipisidin élip tashlanmaqta."

Arslan aliptékin ependi b d t ge bolghan naraziliqini ipadilep yene mundaq dédi: "sherqiy türkistanliqlar b d t ning insan heqliri prinsiplirini adil we insanperwerlik bilen emeliyleshtüridighanliqigha alaqidar ishenchisini yoqatti, b d t ning insan heqlirini xelq'aragha uyghun bir shekilde yürgüzmigenlikini, b d t ning insan heqlirining depsendichiliklirige alaqidar tereplik bir qarar éliwatqanliqi, ishench we rastchilliqni yoqatqan bir sewiyige yetti. Pütkül dunyada sherqiy türkistanliqlar özlirini aldan'ghan, tashliwétilgen we unutulghan bir milletke oxshash hés qilmaqta, ümidsizlik we ghezep nepret ichide qalghan sherqiy türkistanliqlar özlirining insan heqlirini qoghdash üchün, tedriji halda shiddet we toqunush yollirigha kirishke mejbur bolmaqta, shu sewebtin sherqiy türkistanda, tibette we xitayning ich qisimlirida toqunush weqeliri yüz bérishke bashlidi, bular, bérishke tégishlik heqning bérilmesliki sewebtin kélip chiqqan we arzu qilinmighan bir toqunushtur, bu yerde birinchi nomurluq jinayetchi, qoralsiz insanlargha dunyaning eng zamaniwi qoralliri bilen hujum qilghan we insanlarni insapsizlarche qetli qilghan xitay kommunist hakimiyitidur. Esli térrorchi, bigunah insanlarni anining qorsiqidiki mesum bowaqlarni öltürgen kommunist xitay hakimiyitidur."

Arslan aliptékin ependi yene toqunushlarning kélip chiqishigha xitay da'irilirining sewebchi ikenlikini ilgiri sürüp mundaq dédi: "toqunushlarning aldini élishta insan heqlirige hörmet qilish eng muhim amildur, pütkül dunyada insan heqlirini qoghdash üchün adil we barawerlik xelq'araliq bir sistémining derhal meydan'gha chiqirilishi weziyetning teqezzasidur. Xitay sherqiy türkistan türklirige insandek yashash heqqi, özining teqdirini özi belgileshke oxshash heq ‏ - ‏ hoquqlirigha hörmet qilishi lazim. Undaq qilmaydiken eksiche, sherqiy türkistan, tibet, ichki mongghulistan, xitayning ichki qisimliri we ottura asiya tedriji bir shekilde chong bir dawalghush we turaqsizliqning yüzlinishige duch kélidu, buning kélip chiqishigha asasliqi xitay sewebchi bolidu."