'Биз уларни издәшкиму питиналмаймиз'

Сүрәт, кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилатиниң 'биз уларни издәшкиму питиналмаймиз: шинҗаңдики наразилиқларда тутулуп из - дерәксиз йоқалғанлар' дегән доклати хәвәр берилгән б б с тор бетидики көрүнүш.

Доклатта вәқәдә из ‏- дерәксиз йоқап кетип өзлиригә мәлум болған уйғурларниң сани деңиз астидики сү үстигә чиқип қалған кичиккинә бир парчисидин ибарәт икәнликини тәкитлигән.

'5‏ - Июл вәқәсидә из ‏- дерәксиз йоқағанлардин бизгә мәлум болғанлар көрүнгән тағниң кичиккинә бир қисими'

Хәлқара кәчүрүм тәшкилати сәйшәнбә күни үрүмчидә йүз бәргән 5"‏ - июл вәқәси"дә хитай қораллиқ қисимлири тутуп кетип, из - дерәксиз йоқап кәткән уйғурлар тоғрисида доклат елан қилип, хитай даирилирини вәқәдә қолға елинған барлиқ тутқунларниң санини елан қилиш, 5‏ - июлдики вәқә үстидин мустәқил тәкшүрүш елип беришқа йол қоюшқа чақирди.

44 Бәтлик, "биз уларни издәшкиму питиналмаймиз: шинҗаңдики наразилиқларда тутулуп из - дерәксиз йоқалғанлар" дегән мавзудики мәзкур доклат хәлқара кишилик һоқуқ тәшкилатлириниң үрүмчидики 5"‏ - июл вәқәси" һәққидә елан қилған тунҗи доклатидур. Доклатта хитай қораллиқ қисимлири тутуп кетип, из ‏ - дерәксиз йоқалған уйғурлардин 43 кишиниң салаһийитини ениқлиғанлиқини, лекин бу сан көрүнгән тағниң кичиккинә бир қисимидин ибарәт икәнликини билдүрди.
 
Доклатта, кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилати асия ишлар бөлүминиң мәсули брәд адамсниң сөзини нәқил кәлтүрүп мундақ дегән": биз ениқлап рәсмийләштүргән бу кишиләр, деңиз астидики муз тағниң су үстидә чиқип қалған кичикинә бир парчисидин ибарәттур."

Хитай һөкүмити 5 ‏- июлдики вәқәдә 197 адәмниң өлгәнликини елан қилип, өлгәнләрниң көп қисими хитайларни асас қилидиғанлиқини, қолға елинғанларниң 1700 гә йетидиғанлиқини билдүргән. Үрүмчи шәһәрлик оттура сот мәһкимиси йеқинда елип барған икки нөвәтлик сотта вәқәгә четилип сотланған уйғурлардин 12 кишигә өлүм җазаси берип, уларниң иккисиниң өлүм җазасини икки йил кечиктүрүп иҗра қилишқа буйруған иди. Кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилати болса, хитай даирилириниң бу сотни "сиясийлаштуруп", хәлқара әдлийә өлчимигә писәнт қилмиғанлиқини тәнқидлигән иди.
 
5" Июл вәқәси"ниң баш - ахирида зади қанчилик адәмниң өлгәнлики изчил талаш ‏ - тартиштики мәсилә болуп кәлди. Дуня уйғур қурултийи вәқә җәряни вә вәқәдин кейинки кәң көләмлик тутқун қилиш һәрикитидә қолға елинип из - дерәксиз йоқап кәткән уйғурларниң ичидики нурғун кишиниң өлтүрүлгәнлики, из - дерәксиз йоқап кәткәнләрниң сани болса аз дегәндә 10 миңға йетидиғанлиқини илгири сүрмәктә.

Дуня уйғур қурултийи баянатчиси дилшат ришит, бу хәлқара җәмийәтниң из - дерәксиз йоқалған уйғурларға диққәт қилишқа башлиғанлиқиниң сигнали вә бу җәһәттики тунҗи қәдәм болуп, доклатни қарши алидиғанлиқини билдүрди.

Кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилати доклатта йәнә, хитай қораллиқ қисимлириниң 5" - июл вәқәси" йүз берип, әтиси вә өгүни дөңкөврүк вә бәйгә мәйданидики уйғур мәһәлилиридә елип барған тазилаш һәрикитигә алаһидә орун берип, хитай әскәрлириниң бу икки райондики уйғур аһалилирини кочиға һәйдәп чиқип, кийим ‏ - кечәклирини салдурғанлиқини, бәдинидә яра яки көйүк изи бар - йоқлуқини тәкшүргәнликини, 12 яш билән 45 яш арилиқидики әркәкләрниң тутқун қилинғанлиқини илгири сүргән.

Вәқәни өз көзи билән көргән бәзи гуваһчилар илгири радиомизға хитай бихәтәрлик күчлириниң 5‏ - июлдики вәқәдә уйғур намайишчиларға химийәлик көйдүргүч бомба атқанлиқини, хитай бихәтәрлик күчлириниң бу бомба пәйда қилған көйүк изиға асасән адәм тутқанлиқини билдүргән. Лекин бу мәлумат тәрәпсиз мәнбәләрниң испатлишиға еришәлмигән иди.

Кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилати доклатта, хитай бихәтәрлик күчлириниң бәйгә мәйданидики аһалиләрни кочиға һәйдәп чиқип, немә үчүн бәдәндики көйүк изини тәкшүргәнликиниң сәвәбини чүшәндүрмигән.

Дуня уйғур қурултийидики дилшат ришит болса, хәлқара җәмийәтни хитай даирилиригә районда тәкшүрүш елип беришқа рухсәт қилиш тоғрисида бесим ишлитишкә йәнә бир қетим чақирди.

Кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилати доклатта, тутқунға учриғанларниң аилә тавабатиниң ‏уруқ - туғқанлирини издәш урунуши бикарға кәткәнликини, сақчи вә әдлийә органлириниң адәм тутқанлиқини рәт қилған һәмдә уруқ - туғқанлириниң из ‏- дерикини елишқа кәлгән аилә тавабатларни қоғлап чиқарғанлиқини илгири сүргән болуп, кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилатидики брәд адамс хитайниң бу һәрикитини әйиблигән. У, "хитай һәр бир киши аилә тавабати вә адвокати билән алақилишалайдиған рәсмий тутуп туруш орунлирини ишлитиши керәк. Кишиләр из ‏ - дерәксиз йоқап кетидиған бу һадисә йәр шариға йитәкчилик қилишни қоғлишидиған дөләтләрниң характери әмәс," дәйду.

Кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилати доклатта, хитай даилириниң из ‏- дерәксиз йоқутивитишни тохтитип, җазаға тартилмиған тутқунларни қоюп беришини, тутқундики һәр бир адәмниң һесабини беришини, б д т кишилик һоқуқ кеңишиниң йитәкчиликидики хәлқара тәкшүрүшкә рухсәт қилишини тәләп қилди.

Кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилати асия ишлар бөлүминиң мәсули брәд адамс америка, явропа иттипақи вә хитайниң шериклирини шинҗаңда из ‏- дерәксиз йоқап кәткәнләрниң ақивитиниң немә болғанлиқини сүрүштүрүшкә чақирип, "улар сода мунасивити яки сиясий амилларни дәп хитайға бу хил қорқунчлуқ қилмиш садир қилған башқа дөләтләргә тутқан позитсийисидин пәрқлиқ позитсийә тутмаслиқи керәк," дегән.