'Biz ularni izdeshkimu pitinalmaymiz'

Süret, kishilik hoquqni közitish teshkilatining 'biz ularni izdeshkimu pitinalmaymiz: shinjangdiki naraziliqlarda tutulup iz - déreksiz yoqalghanlar' dégen doklati xewer bérilgen b b s tor bétidiki körünüsh.

Doklatta weqede iz ‏- déreksiz yoqap kétip özlirige melum bolghan Uyghurlarning sani déngiz astidiki sü üstige chiqip qalghan kichikkine bir parchisidin ibaret ikenlikini tekitligen.

'5‏ - Iyul weqeside iz ‏- déreksiz yoqaghanlardin bizge melum bolghanlar körün'gen taghning kichikkine bir qisimi'

Xelq'ara kechürüm teshkilati seyshenbe küni ürümchide yüz bergen 5"‏ - iyul weqesi"de xitay qoralliq qisimliri tutup kétip, iz - déreksiz yoqap ketken Uyghurlar toghrisida doklat élan qilip, xitay da'irilirini weqede qolgha élin'ghan barliq tutqunlarning sanini élan qilish, 5‏ - iyuldiki weqe üstidin musteqil tekshürüsh élip bérishqa yol qoyushqa chaqirdi.

44 Betlik, "biz ularni izdeshkimu pitinalmaymiz: shinjangdiki naraziliqlarda tutulup iz - déreksiz yoqalghanlar" dégen mawzudiki mezkur doklat xelq'ara kishilik hoquq teshkilatlirining ürümchidiki 5"‏ - iyul weqesi" heqqide élan qilghan tunji doklatidur. Doklatta xitay qoralliq qisimliri tutup kétip, iz ‏ - déreksiz yoqalghan Uyghurlardin 43 kishining salahiyitini éniqlighanliqini, lékin bu san körün'gen taghning kichikkine bir qisimidin ibaret ikenlikini bildürdi.
 
Doklatta, kishilik hoquqni közitish teshkilati asiya ishlar bölümining mes'uli bred adamsning sözini neqil keltürüp mundaq dégen": biz éniqlap resmiyleshtürgen bu kishiler, déngiz astidiki muz taghning su üstide chiqip qalghan kichikine bir parchisidin ibarettur."

Xitay hökümiti 5 ‏- iyuldiki weqede 197 ademning ölgenlikini élan qilip, ölgenlerning köp qisimi xitaylarni asas qilidighanliqini, qolgha élin'ghanlarning 1700 ge yétidighanliqini bildürgen. Ürümchi sheherlik ottura sot mehkimisi yéqinda élip barghan ikki nöwetlik sotta weqege chétilip sotlan'ghan Uyghurlardin 12 kishige ölüm jazasi bérip, ularning ikkisining ölüm jazasini ikki yil kéchiktürüp ijra qilishqa buyrughan idi. Kishilik hoquqni közitish teshkilati bolsa, xitay da'irilirining bu sotni "siyasiylashturup", xelq'ara edliye ölchimige pisent qilmighanliqini tenqidligen idi.
 
5" Iyul weqesi"ning bash - axirida zadi qanchilik ademning ölgenliki izchil talash ‏ - tartishtiki mesile bolup keldi. Dunya Uyghur qurultiyi weqe jeryani we weqedin kéyinki keng kölemlik tutqun qilish herikitide qolgha élinip iz - déreksiz yoqap ketken Uyghurlarning ichidiki nurghun kishining öltürülgenliki, iz - déreksiz yoqap ketkenlerning sani bolsa az dégende 10 minggha yétidighanliqini ilgiri sürmekte.

Dunya Uyghur qurultiyi bayanatchisi dilshat rishit, bu xelq'ara jem'iyetning iz - déreksiz yoqalghan Uyghurlargha diqqet qilishqa bashlighanliqining signali we bu jehettiki tunji qedem bolup, doklatni qarshi alidighanliqini bildürdi.

Kishilik hoquqni közitish teshkilati doklatta yene, xitay qoralliq qisimlirining 5" - iyul weqesi" yüz bérip, etisi we ögüni döngköwrük we beyge meydanidiki Uyghur meheliliride élip barghan tazilash herikitige alahide orun bérip, xitay eskerlirining bu ikki rayondiki Uyghur ahalilirini kochigha heydep chiqip, kiyim ‏ - kécheklirini saldurghanliqini, bedinide yara yaki köyük izi bar - yoqluqini tekshürgenlikini, 12 yash bilen 45 yash ariliqidiki erkeklerning tutqun qilin'ghanliqini ilgiri sürgen.

Weqeni öz közi bilen körgen bezi guwahchilar ilgiri radi'omizgha xitay bixeterlik küchlirining 5‏ - iyuldiki weqede Uyghur namayishchilargha ximiyelik köydürgüch bomba atqanliqini, xitay bixeterlik küchlirining bu bomba peyda qilghan köyük izigha asasen adem tutqanliqini bildürgen. Lékin bu melumat terepsiz menbelerning ispatlishigha érishelmigen idi.

Kishilik hoquqni közitish teshkilati doklatta, xitay bixeterlik küchlirining beyge meydanidiki ahalilerni kochigha heydep chiqip, néme üchün bedendiki köyük izini tekshürgenlikining sewebini chüshendürmigen.

Dunya Uyghur qurultiyidiki dilshat rishit bolsa, xelq'ara jem'iyetni xitay da'irilirige rayonda tekshürüsh élip bérishqa ruxset qilish toghrisida bésim ishlitishke yene bir qétim chaqirdi.

Kishilik hoquqni közitish teshkilati doklatta, tutqun'gha uchrighanlarning a'ile tawabatining ‏uruq - tughqanlirini izdesh urunushi bikargha ketkenlikini, saqchi we edliye organlirining adem tutqanliqini ret qilghan hemde uruq - tughqanlirining iz ‏- dérikini élishqa kelgen a'ile tawabatlarni qoghlap chiqarghanliqini ilgiri sürgen bolup, kishilik hoquqni közitish teshkilatidiki bred adams xitayning bu herikitini eyibligen. U, "xitay her bir kishi a'ile tawabati we adwokati bilen alaqilishalaydighan resmiy tutup turush orunlirini ishlitishi kérek. Kishiler iz ‏ - déreksiz yoqap kétidighan bu hadise yer sharigha yitekchilik qilishni qoghlishidighan döletlerning xaraktéri emes," deydu.

Kishilik hoquqni közitish teshkilati doklatta, xitay da'ilirining iz ‏- déreksiz yoqutiwitishni toxtitip, jazagha tartilmighan tutqunlarni qoyup bérishini, tutqundiki her bir ademning hésabini bérishini, b d t kishilik hoquq kéngishining yitekchilikidiki xelq'ara tekshürüshke ruxset qilishini telep qildi.

Kishilik hoquqni közitish teshkilati asiya ishlar bölümining mes'uli bred adams amérika, yawropa ittipaqi we xitayning shériklirini shinjangda iz ‏- déreksiz yoqap ketkenlerning aqiwitining néme bolghanliqini sürüshtürüshke chaqirip, "ular soda munasiwiti yaki siyasiy amillarni dep xitaygha bu xil qorqunchluq qilmish sadir qilghan bashqa döletlerge tutqan pozitsiyisidin perqliq pozitsiye tutmasliqi kérek," dégen.