Мутәхәссисләр: әгәр америка җәнубий деңиз мәсилидики мәйданини бошаштурмисила, хитай сөһбәтлишиш йолини тутиду

Хитай даирилири америкиниң мәзкур деңиз мәсилисигә арилашмаслиқини тәләп қилған болса, бу һәқтә тохталған мутәхәссисләр әгәр америка бу деңиз мәсилидики мәйданини бошаштурмисила, хитайниң сөһбәтлишиш йолини тутидиғанлиқини көрсәтти.

Җәнубий деңиз райони хитай, филиппин, тәйвән, бруней, вйетнам вә малайшия қатарлиқ дөләтләр билән чегрилиниду. Мәлум болушичә, мәзкур деңизниң тәвәлик мәсилиси узун йиллиқ мәсилә болсиму, бу деңизға чегридаш дөләтләр деңизниң “өзигә тәвә” дәп қобул қилинған қисимлиридин көп ихтилапсиз пайдилинип кәлгән.

Һалбуки, йеқинқи йиллардин бери хитай даирилири мәзкур деңиз вә деңиздики тақим араллириниң пүтүнләй өзигә тәвә икәнликини давамлиқ илгири сүрүп, башқа дөләтләрниң мәзкур деңиздики һәрикитини чәкләшкә урунған.

Вйетнам даирилириниң билдүрүшичә, бу йил 26-май җәнубий деңизда нефит қидирип-тәкшүрүватқан бир вйетнам кемиси хитай чарлиғучи кемисиниң паракәндичиликигә учриған.

Хитай чарлиғучи кемиси вйетнам кемисиниң тәкшүрүш кабелини кесивәткән, бу хил һадисә бу йил 8-июнму йәнә тәкрарланған. Мәзкур вәқәләр вйетнамлиқлар арисида күчлүк наразилиқ қозғиған вә 13-июн вйетнам һөкүмити талаш‏-тартиштики мәзкур деңизға йеқин җайда һәқиқий оқ ишлитилгән һәрбий маневир өткүзгән иди.

Униңдин башқа хитай деңиз чарлиғучи кемилири бу йил мартта филиппинниң белиқчи кемисигә паракәндичилик салған вә бу йил майда хитайниң икки һәрбий айропилани филиппин игидарчилиқидики палаван арилидин учуп өткән.

Мәзкур вәқәләр җәнубий хитай деңизиға чегрилинидиған дөләтләрдә әндишә пәйда қилған иди.

 Бу һәқтә тохталған истратегийилик истихбарат ширкитиниң муавин башлиқи родгер бәйкер һәптилик тор баянатида нөвәттә филиппинниң хәвпсизлик әһвалини баһалашни күчәйтишкә башлиғанлиқини билдүрди.

У мундақ деди: хитайниң филиппинға бир қанчә қетимлиқ паракәндичилик салғанлиқи илгири сүрүлгәндин кейин, филиппин һөкүмити өзиниң хәвпсизлик муһитини изчил тәкшүрүп тәтқиқ қилишқа башлиди.

Бу хилдики җиддийлик күчәйгәндин кейин, америка бу һәқтики мәйданини ипадилигән вә мәзкур деңиз әтрапидики иттипақдашлирини қоғдаш мәҗбурийити барлиқини тәкитлигән.

22-Июн хитай муавин ташқи ишлар министири сүй тйәнкәй америкиниң җәнубий деңиз билән чегрилинидиған дөләт әмәсликини көрсәтти вә мундақ деди: шуңа америка қошма штатлири бу ихтилапларни бу деңизда тәвәлики бар дөләтләргә қоюп бериши керәк.

У йәнә җәнубий деңиз билән чегрилинидиған башқа дөләтләрни агаһландуруп: башқа дөләтләр от билән ойнишиватиду. Мән бу отниң америкиниң диққитини җәлп қилип қоймаслиқини үмид қилимән, деди.

Сүйниң бу сөзлири филиппин даирилири спратил араллири мәсилисидә америкидин ярдәм тәләп қиливатқан һәмдә әгәр филиппин һуҗумға учрап қалса америкиниң филиппинни қоғдаш мәҗбурийити барлиқини әскәрткән мәзгилгә тоғра кәлди.

22-Июн филиппин ташқи ишлар министирлиқи бу һәқтә баянат елан қилған вә америка-филиппин оттурисида бу һәқтә келишим барлиқини тәкитлигән.

Мәлум болушичә, 1951-йили 30-авғуст филиппин-америка оттурисида “өз-ара қоғдаш келишимнамиси” имзаланған болуп, келишимдә әгәр, келишимдики қайси бир дөләт ташқи күчләрниң һуҗумиға учрап қалса, қарши тәрәп һәрбий ярдәм бериш бәлгиләнгән.

Бу һәқтә өз көз қаришини оттуриға қойған родгер бәйкер америкиниң филиппинни илғар һәрбий қораллар билән тәминлигүчи дөләт болуш сүпити билән филиппинниң йеқин иттипақдиши икәнликини, әмма һәрбий мудахилә мәсилисиниң мурәккәп икәнликини билдүрди.

У мундақ деди: лекин, филиппин билән хитай арисидики һәрбий тоқунуш қайси дәриҗигә йәткәндә америкиниң хитайға қарита һәрбий һәрикәт қоллинидиғанлиқи йәнила ениқ әмәс.

У йәнә, хитайниң деңиз тәвәлики мәсилисидә японийә вә филиппинларға паракәндичилик салғанлиқи, әмма америкиниң буларға қарита конкретни һәрикәт қолланмиғанлиқини мисал қилип көрсәтти.

Бу һәқтә тохталған ташқи мунасивәтләр мәслиһәт бериш тәтқиқат җәмийитидики тәтқиқатчи җош курлантзик, мәйли қандақла болмисун, америкиниң бу деңиз мәсилидики мәйданиниң қаттиқ болуши керәкликини илгири сүрди.

У бизгә бу һәқтә йоллиған язма җавабида: әгәр америка бу мәсилидә бәл қоювәтсә, хитай бу деңиздин башқа дөләтләрниң һәммисини қоғлап чиқириду. Әгәр америка бесимни сақлап қалса, бу дөләтләр сөһбәтлишиш йолини тутуп, хитайни өз ичидә алған башқа дөләтләрниңму мәзкур деңизда нефит қидирип тәкшүрүшигә йол қоюлидиған бир пикир бирлики һасил қилишқа теришиду, дәп көрсәтти.

Җәнубий деңиз мәсилиси хили узундин буян мәзкур деңизда тәвәлик һоқуқи бар дөләтләр арисида талаш-тартиш қилип келиниватқан болуп, өткән йили ханойда чақирилған бихәтәрлик йиғинида сөз қилған америка дөләт ишлар министири һиларий клинтон ханим, җәнубий деңизда “америкиниң дөләт мәнпәити бар” лиқини билдүргән.

Бу һәқтә тохталған родгер бәйкер мәйли қандақла болсиму, хитайниң җәнубий деңиздики кеңәймичилики америкиниң дөләт бихәтәрлики үчүн кәлгүсидә мәсилә туғдуридиғанлиқини илгири сүрди вә мундақ деди: америка хитайниң җәнубий деңиздики һәрикитини наһайитиму рошән көзитип турмақта вә мәзкур районға кириштики америкиниң контроллуқини сақлап қелиш үчүн бу районға қаритилған дөләт мудапиә сияситини өзгәртмәктә.

Бу йил 4-июн америка дөләт мудапиә министири роберт гейтисму район бихәтәрлик мәсилиси һәққидә тохтилип, сингапорға илғар типтики һәрбий парахотини әвәтидиғанлиқи вә асия-тинч окян районидики һәрбий мәвҗутлуқини күчәйтидиғанлиқини билдүргән иди.