Mutexessisler: eger amérika jenubiy déngiz mesilidiki meydanini boshashturmisila, xitay söhbetlishish yolini tutidu

Xitay da'iriliri amérikining mezkur déngiz mesilisige arilashmasliqini telep qilghan bolsa, bu heqte toxtalghan mutexessisler eger amérika bu déngiz mesilidiki meydanini boshashturmisila, xitayning söhbetlishish yolini tutidighanliqini körsetti.

Jenubiy déngiz rayoni xitay, filippin, teywen, brunéy, wyétnam we malayshiya qatarliq döletler bilen chégrilinidu. Melum bolushiche, mezkur déngizning tewelik mesilisi uzun yilliq mesile bolsimu, bu déngizgha chégridash döletler déngizning “Özige tewe” dep qobul qilin'ghan qisimliridin köp ixtilapsiz paydilinip kelgen.

Halbuki, yéqinqi yillardin béri xitay da'iriliri mezkur déngiz we déngizdiki taqim arallirining pütünley özige tewe ikenlikini dawamliq ilgiri sürüp, bashqa döletlerning mezkur déngizdiki herikitini chekleshke urun'ghan.

Wyétnam da'irilirining bildürüshiche, bu yil 26-may jenubiy déngizda néfit qidirip-tekshürüwatqan bir wyétnam kémisi xitay charlighuchi kémisining parakendichilikige uchrighan.

Xitay charlighuchi kémisi wyétnam kémisining tekshürüsh kabélini késiwetken, bu xil hadise bu yil 8-iyunmu yene tekrarlan'ghan. Mezkur weqeler wyétnamliqlar arisida küchlük naraziliq qozghighan we 13-iyun wyétnam hökümiti talash‏-tartishtiki mezkur déngizgha yéqin jayda heqiqiy oq ishlitilgen herbiy manéwir ötküzgen idi.

Uningdin bashqa xitay déngiz charlighuchi kémiliri bu yil martta filippinning béliqchi kémisige parakendichilik salghan we bu yil mayda xitayning ikki herbiy ayropilani filippin igidarchiliqidiki palawan arilidin uchup ötken.

Mezkur weqeler jenubiy xitay déngizigha chégrilinidighan döletlerde endishe peyda qilghan idi.

 Bu heqte toxtalghan istratégiyilik istixbarat shirkitining mu'awin bashliqi rodgér beykér heptilik tor bayanatida nöwette filippinning xewpsizlik ehwalini bahalashni kücheytishke bashlighanliqini bildürdi.

U mundaq dédi: xitayning filippin'gha bir qanche qétimliq parakendichilik salghanliqi ilgiri sürülgendin kéyin, filippin hökümiti özining xewpsizlik muhitini izchil tekshürüp tetqiq qilishqa bashlidi.

Bu xildiki jiddiylik kücheygendin kéyin, amérika bu heqtiki meydanini ipadiligen we mezkur déngiz etrapidiki ittipaqdashlirini qoghdash mejburiyiti barliqini tekitligen.

22-Iyun xitay mu'awin tashqi ishlar ministiri süy tyenkey amérikining jenubiy déngiz bilen chégrilinidighan dölet emeslikini körsetti we mundaq dédi: shunga amérika qoshma shtatliri bu ixtilaplarni bu déngizda teweliki bar döletlerge qoyup bérishi kérek.

U yene jenubiy déngiz bilen chégrilinidighan bashqa döletlerni agahlandurup: bashqa döletler ot bilen oynishiwatidu. Men bu otning amérikining diqqitini jelp qilip qoymasliqini ümid qilimen, dédi.

Süyning bu sözliri filippin da'iriliri spratil aralliri mesiliside amérikidin yardem telep qiliwatqan hemde eger filippin hujumgha uchrap qalsa amérikining filippinni qoghdash mejburiyiti barliqini eskertken mezgilge toghra keldi.

22-Iyun filippin tashqi ishlar ministirliqi bu heqte bayanat élan qilghan we amérika-filippin otturisida bu heqte kélishim barliqini tekitligen.

Melum bolushiche, 1951-yili 30-awghust filippin-amérika otturisida “Öz-ara qoghdash kélishimnamisi” imzalan'ghan bolup, kélishimde eger, kélishimdiki qaysi bir dölet tashqi küchlerning hujumigha uchrap qalsa, qarshi terep herbiy yardem bérish belgilen'gen.

Bu heqte öz köz qarishini otturigha qoyghan rodgér beykér amérikining filippinni ilghar herbiy qorallar bilen teminligüchi dölet bolush süpiti bilen filippinning yéqin ittipaqdishi ikenlikini, emma herbiy mudaxile mesilisining murekkep ikenlikini bildürdi.

U mundaq dédi: lékin, filippin bilen xitay arisidiki herbiy toqunush qaysi derijige yetkende amérikining xitaygha qarita herbiy heriket qollinidighanliqi yenila éniq emes.

U yene, xitayning déngiz teweliki mesiliside yaponiye we filippinlargha parakendichilik salghanliqi, emma amérikining bulargha qarita konkrétni heriket qollanmighanliqini misal qilip körsetti.

Bu heqte toxtalghan tashqi munasiwetler meslihet bérish tetqiqat jem'iyitidiki tetqiqatchi josh kurlantzik, meyli qandaqla bolmisun, amérikining bu déngiz mesilidiki meydanining qattiq bolushi kéreklikini ilgiri sürdi.

U bizge bu heqte yollighan yazma jawabida: eger amérika bu mesilide bel qoyuwetse, xitay bu déngizdin bashqa döletlerning hemmisini qoghlap chiqiridu. Eger amérika bésimni saqlap qalsa, bu döletler söhbetlishish yolini tutup, xitayni öz ichide alghan bashqa döletlerningmu mezkur déngizda néfit qidirip tekshürüshige yol qoyulidighan bir pikir birliki hasil qilishqa térishidu, dep körsetti.

Jenubiy déngiz mesilisi xili uzundin buyan mezkur déngizda tewelik hoquqi bar döletler arisida talash-tartish qilip kéliniwatqan bolup, ötken yili xanoyda chaqirilghan bixeterlik yighinida söz qilghan amérika dölet ishlar ministiri hilariy klinton xanim, jenubiy déngizda “Amérikining dölet menpe'iti bar” liqini bildürgen.

Bu heqte toxtalghan rodgér beykér meyli qandaqla bolsimu, xitayning jenubiy déngizdiki kéngeymichiliki amérikining dölet bixeterliki üchün kelgüside mesile tughduridighanliqini ilgiri sürdi we mundaq dédi: amérika xitayning jenubiy déngizdiki herikitini nahayitimu roshen közitip turmaqta we mezkur rayon'gha kirishtiki amérikining kontrolluqini saqlap qélish üchün bu rayon'gha qaritilghan dölet mudapi'e siyasitini özgertmekte.

Bu yil 4-iyun amérika dölet mudapi'e ministiri robért géytismu rayon bixeterlik mesilisi heqqide toxtilip, sin'gaporgha ilghar tiptiki herbiy paraxotini ewetidighanliqi we asiya-tinch okyan rayonidiki herbiy mewjutluqini kücheytidighanliqini bildürgen idi.