Pakistandiki chet'ellik jihadchilarning terkibide özgirish yüz bérip, xitay, rusiye qatarliq ellerni endishige salghan

Ereb jihadchilirining sani aziyip buning ornigha ottura asiya, kawkaziye, türk, Uyghur we gérmaniyilik jihadchilarning sani köpiyishke bashlighan. Istixbaratchilar jihadchilarning terkibidiki bu özgirish xitay, rusiye qatarliq ellerge yéngi riqabet élip kélidighanliqini bildürgen.

2001-Yili “11-Séntebir weqesi” yüz bérishidin burun we yüz bérip xéli yillarghiche erebler afghanistan, pakistan qebililer rayonidiki chet'ellik jihadchilarning asasi salmiqini teshkil qilatti. Lékin birleshme axbarat agéntliqining chet'el istixbarat xadimliri, analizchilar we pakistan qebililer rayonidiki yerlik ahalilerning sözini neqil keltürüp xewer qilishiche, yéqindin buyan qebililer rayonidiki jihadchilar topining terkibide özgirish yüz bérip, ereb jihadchilirining sani azayghan. Özbék, chéchen, daghistan qatarliq ottura asiya we shimaliy kawkaz jihadchilarning jümlidin Uyghur, türk we gérmaniyilik jihadchi guruppilarning sani köpiyip, ularning bu rayondiki jihadchi küchler ichidiki salmiqi artqan.

“11-Séntebir weqesi” din kéyin sani éniq bolmighan yene bir türküm Uyghur jihadchilarning özbék, chéchen qatarliq jihadchi guruhlar bilen pakistan qebililer rayonida izchil qoralliq heriket qilip kéliwatqanliqi qeyt qilin'ghan idi.

Birleshme agéntliqining sabiq pakistan bixeterlik emeldari maxmud shahning sözini neqil keltürüp ilgiri sürüshiche, pakistan qebililer rayonidiki afriqiliq we ereb jihadchilirining nöwettiki sani 1500 etrapigha chüshüp qalghan bolup, biraq Uyghur, özbék, türk, chéchen, daghistanilar, islamgha kirgen yerlik gérmanlar we köchmen bolup bérip gérman wetendashliqigha ötken gérmaniyilik jihadchilarning sani 3500‏ din 4000 gha yétip barghan.

Analizchilar bu xil özgirishni amérikining qebililer rayonigha qaratqan hawa hujumi, bezi ereb jihadchilirining liwiye, süriye qatarliq ellerge yötkilishi, yene bezilirining yurtigha qaytip kétishi qatarliq amillar keltürüp chiqarghanliqini bildürgen.

Analizchilarning bildürüshiche, pakistan qebililer rayonidiki jihadchilar topining terkibide yüz bergen bu xil özgirish gérmaniye qatarliq yawropa ellirining sezgürlükini qozghighan bolsimu, biraq bu xitay we rusiye üchün yéngi bir riqabetning béshariti iken.

Amérikida turushluq weziyet analizchisi, shixenze uniwérsitétining sabiq siyasiy penler léktori élshat hesen, jihadchi guruhlarning terkibidiki bu xil özgirishning xitay bilen rusiyini bi'aram qilidighanliqini bildürdi.

Xitay bu yil xoten, qeshqer qatarliq jaylarda yüz bergen nawagh, yéngi bazardiki xitay saqchixana we puqralirigha hujum qilish weqelirini pakistanning qebililer rayonini baza qilghan sherqiy türkistan islam qarshiliq körsetküchi küchlirining pilanlighanliqini ilgiri sürüp, pakistan hökümitidin ulargha qarshi jiddiy tedbir qollinishni telep qilghan. Pakistan héchqandaq bir küchning pakistan tupriqini baza qilip, xitaygha qarshi heriket élip bérishigha yol qoymaydighanliqini bildürgen idi.

Birleshme agéntliqining chet'el istixbarat doklatidin neqil keltürüp ilgiri sürüshiche, özbéklerni asas qilip qurulghan “Islamiy jihad ittipaqi” namliq teshkilat yéqinqi yillardin buyan dunyawi jihad herikitidiki pa'aliyitini kücheytishke bashlighan. Amérika jorjitawén uniwérsitéti tinchliq we bixeterlik tetqiqat merkizining mes'uli brus xofman, mezkur teshkilatning islamgha kirgen gérmanlarni we shundaqla xitayning siyasiti naraziliqini qozghighan Uyghurlarni ezaliqqa qobul qilishni kücheytishke bashlighanliqini bildürgen.

Gérmaniye istixbarat idarisi 2007‏-yili islami jihad ittipaqigha eza 3 neper gérmanni qolgha élip, ularning térrorluq pilanini pash qilghan idi. Gérmaniye ichki istixbarat orginining bu yil 8‏-ayda élan qilghan bir doklatida körsitilishiche, pakistan qebililer rayonini baza qilghan mezkur teshkilat islamgha kirgen radikal gérmanlarni we gérmaniyilik türklerni ezaliqqa qobul qilishning péshidiken.

Lékin moskwa döletlik xelq'ara munasiwetler institutining mu'awin proféssori iwan safranchuk birleshme agéntliqigha eskertip, pakistandiki lagérlarning Uyghurlarni köprek jelp qiliwatqanliqi we qazaqistan, qirghizistan, tajikistanlardin adem qobul qiliwatqanliqini bildürgen. Uning ilgiri sürüshiche, eger qazaqistan we qirghizistanda urush meydani échilip qalsa, bu kishiler shu yerge yollinidiken. Safranchuk, shunga ottura asiya ellirining 2014-yili amérika we sh a e t qoshuni chékin'gendin kéyin, afghanistanning muqimliqtin endishe qilidighanliqini ilgiri sürgen.

Élshat ependining eskertishiche, pakistan qebililer rayonidiki ereb jihatchi küchlirining aziyip, Uyghur, chéchen, özbék qatarliq jihadchi küchlerning köpiyishidek démografik özgirish xitay bilen rusiyini ulargha qarshi öz ara hemkarliqni kücheytishke mejbur qilishi mumkin.

Biraq amérika jorjitawén uniwérsitéti tinchliq, bixeterlik tetqiqat merkizidiki brus xofman, jihadchilar topidiki özgirish peyda qilidighan xewpning hazirdin köprek kelgüside ipadilinidighanliqini ilgiri süridu. Uning qarishiche, nöwettiki eng zor tehdit mewjut hüjeyrining jelp qilish küchidur. Bu hazir töwen muqamda bolsimu, biraq uning kélechekte peyda qilidighan xewpi küchiyishi mumkin.

Xelq'ara kishilik hoquq teshkilatlirining agahlandurushiche, xitayning Uyghurlargha qaratqan basturush siyasiti ularni radikallashturup, xelq'ara islamiy jihad heriketlirige qétilishqa, zorawanliq wasitilirini qollinishqa mejburlimaqta. Bu qarashtiki teshkilat we shexsler xitay hökümitini Uyghurlarning medeniyiti, ma'aripi, dini étiqadi, tilini cheklep, ijtima'iy we iqtisadiy tereqqiyatning sirtida qaldurush siyasitige xatime bérishke chaqirip kelgen idi.

Élshat hesen ependining ilgiri sürüshiche, xitay hökümiti Uyghurlarni dawamliq basturup, ularning her jehettiki özini ipadilesh hoquqini ret qilsa, bir qisim kishilerning bu xil xelq'ara islamiy jihad heriketlirige qétilish arqiliq özini ipadileshke tirishidighanliqini bildürdi.