Kanadada Uyghur, tibet we xitay wekillirining yumulaq üstel yighini chaqirildi

Sürette, 14 - iyul, döng köwrük bazirining yénida, qorallirigha ötkür tighlarni békitip, uyghurlargha qarshi postta turghan xitay qoralliq saqchiliridin biri.

Yighinda kanadaliq xitay mutexessislerdin saw xuxu'a bilen jey yu'enyu'en "shinjangda étnik heriketchanliqning alahide örniki " dégen témida doklat bergen. Bu qétimqi yighinda diqqet qozghighan alahide nuqtilarning biri, asiya tetqiqat jem'iyitining kanadadiki Uyghur, tibet we xitay wekillirini teklip qilip, xitayning démokratiye we kishilik hoquq mesilisi boyiche yumulaq üstel yighini uyushturghanliqidur.

Kanada asiya tetqiqat jem'iyitining ottawa uniwérsitétida chaqirilghan ilmiy muhakime yighini xi'itay, yaponiye, hindistan qatarliq sherqiy we jenubiy asiya elliri mesililiri boyiche türlük témilarda élip bérilghan, jümlidin ijitma'iy, siyasi, soda - iqtisad, milliy, diniy we medeniyet qatarliq mesililer boyiche élip bérilghan zor kölemlik ilmiy muhakime yighini idi. 3 Künluk yighin jeryanida yighinni'ing teshkili orgini yene kanadadiki Uyghur, tibet we xitay wekillirini teklip qilip, xitayning démokratiye, kishilik hoquq mesililirini muzakire qilishni asas qilghan mexsus yumulaq üstel yighini uyushturghan. Yighin'gha kanada Uyghur jem'iyitining re'isi ruqiye turdush xanim, xitay démokratiye frontining kanadadiki wekili, xitay kishilik hoquq tor béti we kanada tibet jem'iyiti qatarliq ammiwi teshkilat we organlarning mes'ulliri qatnashqan bolup, yighinda her qaysi terepler özliri duch kéliwatqan nöwettiki mesililer, chet'eldiki heriketlerni qandaq qilip xitayning memliket ichidiki démokratiye we kishilik hoquq tereqiyatini algha süreleydighan küchke aylandurghili bolidu, dégen témilar boyiche muzakire élip barghan.

Chet'eldiki Uyghur, tibet jem'iyetliri we xitay démokratik teshkilatliri duch kéliwatqan tosqunluqlar we qiyinchiliqlar bu qétimqi yumulaq üstel yighinida muzakire qilin'ghan muhim mesililerning biridur. Yighinda ruqiye xanim kanada Uyghur jem'iyiti duch kéliwatqan mesililer heqqide toxtilip, kanada Uyghur jem'iyiti bilen kanadadiki xitay teshkilatlirining arisida di'alog élip bérishning muhimliqini, lékin bu ikki top arisida di'alog élip bérishning qiyin'gha toxtawatqanliqini bildürgen. Ruqiye xanimning eskertishiche, bu ikki top arisidiki di'alogning qanat yéyishigha tereplerning tarixi tejribe, medeniyet we pikir qilish usuli qatarliq amillar tosalghu boluwatqandin sirt, bezi pisxologiyilik amillar rol oynawatqan bolup, buningda xitay teshkilatlirining Uyghur mesilisini dadilliq bilen qollashtin özini qachurushtek amillarning roli bar.

Kanada xitay muhajirliri eng köp olturaqlashqan gherb ellirining biri bolup, kanadada bir milyon 300 ming xitay yashaydu. Lékin Uyghurlar kanada jem'iyitidiki san jehettin eng az ijtima'iy toplarning biridur. Ruqiye xanimning eskertishiche, xitaylarning san jehettin köp bolushi kanadadiki Uyghurlarda bezi ensizliklerni qozghimay qalmighan. Ular xitay muhajirlirining iqtisadi we ijtima'iy küchidin paydilinip kanada siyasitige tesir körsitishidin, ularning kanadani nurghun mesililerde xitay bilen muresselishishke mejburlap, Uyghurlarni bir chetke qayrip qoyushidin endishe qilidiken.

Kanadadiki Uyghurlar bilen xitaylarning öz ‏- ara di'alogi qiyin'gha toxtisimu, lékin tibetler bilen xitaylarning öz ‏ - ara di'alog qurmighi bir qeder asan'gha chüshidiken. Tibetlerning wekili tenzin jinmo asiya tetqiqat jem'iyitining yighinida söz qilip, kanadadiki tibetler bilen xitaylarning öz ‏- ara alaqe we di'alog qurushi intayin muhim dep qaraydighanliqini bildürgen. Tibet rohani dahisi dalay lama yéqinda kanadani ziyaret qilip, torontodiki bir tibet pa'aliyet merkizining échilishish murasimigha qatnashqan idi. Tenzin jinmo, dalay lamaning bu jeryanda torontodiki xitay jem'iyiti bilen söhbet élip barghanliqini we ular bilen munasiwetni kücheytishni otturigha qoyghanliqini bildürgen. Lékin, bezi analizchilar xitaylar bilen tibetlerning asan di'alog quralishidiki seweblerni mulahize qilip, bu noqul dalay lamaning musteqilliqtin waz kéchip, tibetke xitayning qol astidiki aptonomiye telep qilghanliqi bilen munasiwetlik bolupla qalmay, buning yene tarix, medeniyet, din we pisxologiyilik seweblirining barliqi we bu amillar di'alogning qanat yéyishigha tosalghu boluwatqan seweblerdin hésablinidighanliqini ilgiri sürmekte.

Asiya tetqiqat jem'iyiti uyushturghan Uyghur, tibet we xitay wekillirining yumulaq üstel yighinida otturigha qoyulghan eng muhim mesililerning yene biri, kishilik hoquq pa'aliyetchiliri we siyasi aktipliri xitaygha qaytip bérip pa'aliyet élip bérishqa mümkinchilik bolmighan ehwalda qandaq qilishi kérek dégen mesilidur. Yighinda kanada york uniwérsitéti asiya ‏- tinch okyan rayoni tetqiqat merkizining tetqiqatchisi shuméyk ependi, kanadaning kishilik hoquqni zor küch bilen qollaydighan bir dölet bolush süpitide xitayning démokratiyilishishi we kishilik hoquqni algha sürüshide muhim rol oyniyalaydighanliqini ilgiri sürgen. Lékin shuméyk ependining tekitlishiche, bu yerdiki eng muhim mesile xitayda kishilik hoquqni qandaq qilip algha sürüsh we xitayni qandaq qilip özgertish mesilisidur. U, kanadadiki junggo kishilik hoquq pa'aliyetchilirining yurtigha qaytalmaydighanliqi, ularning peqet kanadada turup xitay kishilik hoquq tereqqiyatini algha sürüsh pa'aliyiti élip baralaydighanliqini eskertip, "shunga biz xitaygha baralmaydighan ehwalda qandaq qilish kérek ? dégen mesilini tetqiq qilishimiz lazim" digen.

Kanada - xitay munasiwiti bash ministir xarpér hakimiyet sorighan deslepki mezgillerde nacharliship, hüseyin jélil qatarliq bir qisim kanada puqralirining xitay teripidin tutqun qilinishi we uzun muddetlik qamaq jazalirigha mehkum qilinishi bilen ilgirilep yirikleshken idi. Lékin 2008‏ - yili amérikida bashlan'ghan pul - mu'amile krizisidin kéyin, kanada hökümiti xitay bilen bolghan munasiwitini tengsheshke kirishken we xitay kishilik hoquq xatirisini ashkara tenqid qilishtin mesilini yépiq söhbet arqiliq hel qilish yolini tutqan idi.

Lékin, ruqiye xanim asiya tetqiqat jem'iyitining yumuylaq üstel yighinida kanada hökümitining xitay bilen yépiq söhbet élip bérishigha qarshi ikenlikini eskertip, kanada we xelq'ara jem'iyetni xitay bilen kishilik hoquq mesililiride yépiq söhbet élip barmasliqqa, kishilik hoquq söhbetlirini ochuq ‏- ashkara élip bérishqa chaqirghan. Ruqiye xanimning qarishiche, kanada hökümiti kishilik hoquq mesiliside xitaygha ashkara xitap qilishi we ashkara bésim ishlitishi'i lazim. Ochuq - ashkara bésim yépiq söhbetke qarighanda ünümlik bolidu.

Yumulaq üstel yighinida yene, kanadaliq kishilik hoquq pa'aliyetchiliridin "junggo kishilik hoquq tori béti"ning mes'uli mayk kligér ependi söz qilip, xitay kishilik hoquq xatirisi yéqinqi 20 yildin buyan dunyaning izchil diqqitini qozghap kéliwatqanliqini, nöwette, xitay bu bésimning tesiride zor kölemlik bir özgirishning harpisda turuwatqanliqini bildürgen. Kligér, "men shuninggha ishinimenki, zor kölemlik özgirish yüz bérishke téximu az qaldi" dégen. Kanada asiya tetqiqat jem'iyitining 3 künluk bu yighinida dunyaning her qaysi jayliridin kelgen 50 ke yéqin mutexessis we tetqiqatchi doklat bergen.

Yuqiridiki awaz ulinishidin, bu heqtiki melumatimizning tepsilatini anglaysiler.