Kawkaziyidiki yashlar ümidini islamgha baghlimaqta

Chéchen urushidin bir körünüsh.

Daghistan jumhuriyiti 1921 - yili rusiye fédératip sowét sotsiyalistik jumhuriyitige baghliq bolghan daghistan sotsiyalistik jumhuriyiti bolup qurulghan bolup, sowét ittipaqi tarqalghandin kéyin rusiye fédératsiyisi ichide daghistan jumhuriyiti dep ataldi. Rusiye fédératsiyisining yawropa qismining jenubi teripige toghra kélidighan daghistan büyük kawkaz taghlirining shimaliy étikige jaylashqan.

Daghistan sherqte kaspi déngizi, shimalida qalmaq aptonom jumhuriyiti, gherbiy we gherbiy shimalida chéchinistan we shimaliy kawkaziye bilen gherbiy jenubida gruziye, jenubida bolsa ezerbeyjan bilen chégrilinidu. Daghistanning nopusi 2007 - yilidiki is istatistikigha asaslan'ghanda, 2 milyon 950 ming bolghan bolup, hazir daghistanda nopus téz sür'et bilen ashmaqta iken. Daghistanda türkiy milletler bilen birlikte kawkaz xelqliri yashimaqta. Daghistandiki xelqning  9.99%  Pirsenti sawatliq bolup otturiche hésab bilen her bir adem eng az bolghanda ikkidin artuq til bilidiken.

B b s muxbirinik nagént yazghan xewerge qarighanda, rusiye fédératsiyiside iqtisadning yaxshilinishining eksiche daghistan bu iqtisadiy tereqqiyattin téxi nésiwisini alalmighan. Melumatlarda körsitilishiche, daghistan ötken yili istatiskilar boyiche rusiye fédératsiyisidiki eng kembeghel dölet dep élan qilin'ghan idi. Muxbirning déyishiche, daghistanning paytexti bolghan maxachkala shehiridiki döletke tewe bolghan méhmanxanidimu köpinche waqitlarda su we tok bérilmeydiken. Qehritan qishtimu a'ililiklerge su we tok teminliyelmigen bolup kishiler kochilargha chiqip namayish qilghan bolsimu hökümet buninggha bir amal qilalmighan.

B b s muxbirigha daghistanliq bir kishining éytip bérishiche daghistanda hazir islamiyet barghanséri küchlinip hetta uniwérsitét oqughuchiliri, yashlar taghlargha chiqip islam üchün qoralliniwatqan iken. Muxbirning qarishiche, bu ehwallar daghistanning qoshnisi bolghan chéchinistanning tesiride bolghan iken. Daghistanda hazir isyanlar köpiyishke bashlighan bolup, bu isyanlarning heqiqeten dini meqsetler yüzidin chiqqanliqi yaki yolsizliq we iqtisadiy qiyinchiliqlar yüzidin chiqiwatqanliqi talash - tartish qilinmaqta. Muxbirning qarishiche, daghistandiki islamiy isyan heriketliri daghistandiki muqimsizliqning sewebi emes belki netijisi bolup qélishi mumkin. Rusiyining bashqa rayonliridiki tereqqiyatning daghistan'gha kelmesliki bu yerde boliwatqan islamiy isyanlarning sewebi iken.

Maqalide déyilishiche yene, daghistanning siyasi lidérliri rayonning xatirjemliki we tereqqiyati üchün 150 yildin béri moskwadin ümid kütüp kelgen bolsimu, ular hazir qoltuq ereb döletliri bilen munasiwetni yéqinlashturush koyida iken. Ular ereb döletlirining néfittin tapqan dollarliri bilen daghistanning asasiy qurulushlirini yaxshilashni ümid qilmaqta bolup, bu lidérlarning qarishiche rayondiki islamning küchlinishi ziyanliq emes, eksiche ereb döletlirini jelp qilishta payda élip kélidiken.

Türkiye enqere uniwérsitétining proféssori ottura asiya - kawkaziye mutexessisi ufuk tawkul ependi ependi bu heqte ziyaritimizni qobul qilip daghistandiki bu heriketlerning hergizmu yéqindin béri tuyuqsizla otturigha chiqip qalghan emeslikini, buning uzun bir tarixi arqa körünüshining barliqini dédi.

Daghistan kawkaziyide islamni eng burun qobul qilghan bir dölet. Ular islamni miladiyidin kéyinki 8 - esirde ereblerdin qobul qilghan. Shunga daghistanda islamgha ezeldinla qiziqish bar. Uning üstige daghistanda 18 - 19 - esirlerdin tartipla rus impériyalizimigha qarshi mujadile bar bolup, daghistan kawkaziyining rusiyige qarshi urushtiki eng küchlük fronti idi. Daghistanda neqshibendilik we qediri teriqetliri hem xelqning islamgha bolghan étiqadi intayin küchlük shunga ruslargha qarshi urushmu imam shamil teripidin daghistanda bashlinip pütün kawkaziyige kéngeygen. Bumu dinni asas qilghan bir erkinlik kürishi idi. Islam dini bu rayondiki erkinlik we musteqilliq kürishining asasini teshkil qilghan. Shunga sowét ittipaqi mezgilidiki shunche bésimlargha qarimay bu dini pa'aliyetler xelq ichide mewjutluqini saqlap keldi. Sowét ittipaqidin kéyinmu rusiyige bolghan urushlarda daghistan muhim rol oynidi, chéchinistanning 1994 - yili rusiyige qarshi musteqilliq élan qilishidimu daghistan asasliq rolni oynighan.

Ufuk tawkul ependi daghistandiki bu islamgha yönilish herikitining hergizmu daghistan'ghila xas emeslikini, pütün kawkaziyide oxshash weziyetning mewjutluqini éytip mundaq dédi : "bu peqet daghistandila emes belki rusiye fédératsiyisige baghliq bolghan qarachay, cherkez jumhuriyiti, kabardin balkar jumhuriyiti we in'gush, chéchen jumhuriyitidimu meydan'gha chiqiwatqan bir heriket. Bu rayonning iqtisadining yaxshi bolalmasliqi, xelqning yoqsul bolushi, yashlarning kélechikide bir ümid körelmesliki we iqtisadi bayliqqa ulishishtin ümidini üzüshi yashlarning islamgha qaytish mayilliqini ashurmaqta. Buning bilen birlikte dini asasqa tayan'ghan musteqilliq heriketliri we yashlarning qorallinishidek ehwallar otturigha chiqmaqta. Pütün kawkaziyide otturigha chiqiwatqan bu yönilish bularning rusiye bilen urush qilishini keltürüp chiqirip rayonda jiddiy bir qalaymiqanchiliq kélip chiqishigha sewebchi bolushi mumkin. Hazir kawkaz taghlirida rusiyige qarshi urush bashlimaqchi boliwatqan asasliqi yashlardin terkip tapqan qoralliq teshkilatlarning barliqi melum. Ular rusiyige qarshi urushqa teyyarlanmaqta. Elwette buning qanchilik derijide kéngiyidighanliqi we qanchilik derijide ongushluq bolidighanliqigha bir néme démek tes. Bu yashlar peqet kélechikidin ümidsiz bolghanliqi üchün 19 - esirde kawkaziyide ruslargha qarshi élip bérilghan ghazat urushini dawam qilish arqiliq musteqillikke érisheleydighanliqigha we kélechikini özgerteleydighanliqigha ishen'genliktin bu yolni tallimaqta."

Siler yuqirida rusiyining daghistan jumhuriyitidiki yashlarning kélechikini islamgha qaytishtin izdewatqanliqigha da'ir türkiye enqere uniwérsitétining proféssor doktor ufuk tawkul ependi bilen élip barghan söhbitimizni anglidinglar.

Yuqiridiki awaz ulinishidin, bu heqtiki melumatimizning tepsilatini anglaysiler.