Xelq'ara kechürüm teshkilati xitay da'irilirini mongghullarning qarshiliq herikitige Uyghurlargha mu'amile qilghandek mu'amile qilmasliqqa chaqirdi

Xitay hökümitining milliy kemsitishke qarshi partlighan ichki mongghuldiki xelq namayishini 2009‏-yili “5‏-Iyul weqesi” de Uyghurlarning namayishini qanliq basturghandek basturush éhtimalliqi xelq'ara kishilik hoquq teshkilatlirini ensizlikke séliwatqan nöwettiki jiddiy mesililerning biridur. Bu ayning 15 ‏-küni ichki mongghulning shélin'ghol aymiqida yüz bergen xitay kömür aptomobili shopurining yerlik bir mongghul charwichini dessep öltürüwétish weqesi mongghullarning keng köklemlik naraziliqini qozghap, naraziliq heriketlirining ichki mongghuldiki bashqa jaylargha kéngiyishini keltürüp chiqarghan idi. Xelq'ara axbarat wasitilirining düshenbe küni bergen xewerliridin melum bolushiche, xitay hökümiti ichki mongghuldiki namayishlarning Uyghur we tibetke oxshash siyasiy weziyiti nazuk rayonlargha kéngiyip kétishidin ensirep, namayishni basturush qedimini kücheytken. Gerche hazirgha qeder da'irilerning 2009‏-yili “5‏-Iyul weqesi” de Uyghur namayishchilarni omumyüzlük oqqa tutushtek qirghinchiliq weqesi yüz bermigen bolsimu, lékin düshenbe kündin bashlap bixeterlik tedbirlirini ilgirilep kücheytkenliki melum.

RFA/méhriban

Bu heqtiki xewerlerde da'irilerning intérnétqa cheklime qoyghanliqi, bir qisim ijtima'iy alaqe torlirini taqighanliqi, kökxot qatarliq bezi chong sheherlerde qoralliq saqchi qisimlirini köpeytip, kocha charlashni kücheytkenliki, shélin'ghol qatarliq bir qisim rayonlarda jiddiy halet yürgüzüp, bu rayonlargha kirip-chiqishqa cheklime qoyghanliqi, kökxot qatarliq sheherlerdiki aliy mektep oqughuchilirining mektep sirtigha chiqishini cheklep, axbarat wasitilirining weqeni xewer qilishigha cheklime qoyghanliqi, mongghullarning öktichi zatlirini nezerbend qilghanliqi, lékin shuning bilen birge, ichki mongghul aptonom rayoni partkom sékrétarining shélin'gholgha bérip, yerlik mongghullargha weqe peyda qilghan xitay shopurni qattiq jazalashqa wede bergenliki ilgiri sürülgen.

Bu ehwalda xelq'ara kechürüm teshkilati düshenbe küni bayanat élan qilip, xitay da'irilirini özini tutuwélishqa, mongghul namayishchilirining naraziliq herikitini qoralliq basturmasliqqa chaqirdi. Xelq'ara kechürüm teshkilatining asiya-tinch okyan ishliri mu'awin mes'uli ketérin beybér teripidin élan qilin'ghan bayanatta eskertilip, “Xitay hökümiti namayishchilarning ipade erkinliki we yighilish erkinlikige hörmet qilishi shert” déyilgen. Bayanatta eskertilishiche, xelq'ara kechürüm teshkilati ichki mongghuldiki namayishning Uyghur we tibettiki namayishlardek qattiq qolluq bilen terep qilinishidin ensirimekte iken. Ketérin beybér “Shinjang we tibettiki namayishlarning qattiq qolluq bilen bir terep qilinishidin qarighanda, ichki mongghuldiki weziyettin ensireshke yéterlik asas bar ” dégen. Nurghun analizchilarning ilgiri sürüshiche, ichki mongghuldiki namayish noqul bir mongghul charwichining xitay shopur teripidin dessep öltürülüshidek alahide bir weqening mehsuli emes. Belki bu mongghullardiki uzun yillardin buyan yighilip qalghan medeniyet, iqtisad, siyasiy we ijtima'iy jehettiki kemsitishke qarshi naraziliqining partlishidur. Merkizi amérikining nyu-york shehiridiki “Jenubiy mongghuliye kishilik hoquq uchur merkizi”ning re'isi inxibatu toghuchuq yuqiriqi qarashtiki mongghul öktichi zatlirining biri.

U “Bu yerdiki mesile noqul bir charwichining öltürülüsh mesilisila emes. Bu peqet pütün mesilisining bir parchisidinla ibaret xalas. Bu muz taghning su üstidiki közge chéliqidighan qismi. Mesilining arqa körünüshide nurghun sewebler bar. Chünki ularning hoquqi uzun yillardin béri buzghunchiliqqa uchrap keldi. Ularning özi xitaylar teripidin kemsitish obyéktigha aylandi. Ularning yaylaqliri xitay hökümiti we xitay karxaniliri teripidin weyran qilinip, tebi'iy bayliqi bulang-talang qilindi. Bu amillar mongghul xelqining turmush usulini saqlap, medeniyet kimliki we milliy kimlikini qoghdap qélishigha, kishilik hoquq we asasi erkinlikige jiddiy tehdit peyda qilghan idi. Lékin xitay hökümiti mongghul xelqining tebi'iy yer asti bayliqini dawamliq bulang-talang qilip, mongghul xelqini assimilyatsiye qilishni, ularning asasi kishilik hoquqini depsende qilishni dawamlashturup keldi” dep körsetti.

Kishilik hoquqni közitish teshkilatining düshenbe küni élan qilghan bayanatida ichki mongghuldiki namayishlarning sewebige da'ir yuqiriqi nuqtilar tekitlen'gen bolup, “Ichki mongghuldiki namayishlarning négizi uzun yillardin béri otturigha qoyulup kéliwatqan kishilik hoquqqa we mongghullarning medeniyitige hörmet qilish we qoghdash chaqiriqining mehsuli” ikenlikini, xitay da'irilirining “Uzun yillardin béri da'im bu xil chaqiriqni otturigha qoyghan pa'aliyetchi we yazghuchilarni tutqun qilip, uzun muddetlik qamaq jazasigha höküm qilip kéliwatqanliqi” ni tenqid qilghan. Ichki mongghuldiki namayish 2008‏-yili lxasada, 2009 yili ürümchide partlap, xitay qoralliq qisimlirining qanliq basturushigha uchrighan namayishlardin kéyin yüz bergen, xitaydiki ölke derijilik aptonom hoquqi yürgüzidighan milletlerning yene bir namayishidur.

Gerche xitay hökümiti bixeterlik tedbirlirini kücheytip, namayishning kéngiyip kétishini toshashqa kirishken shundaqla kishilik hoquq teshkilatliri xitayning mongghullarni basturushidin endishe qiliwatqanliqini bildürgen bolsimu, lékin xitay da'irilirining mongghullarni “5‏-Iyul weqesi”de Uyghur namayishchilarni oqqa tutup, qanliq basturghandek basturmighanliqi közetküchilerning diqqitini qozghighan. Jenubiy mongghuliye kishilik hoquq uchur merkizidiki inxibatu tughuchuq , xitayning ichki mongghuldiki namayishlargha Uyghurlarning namayishigha qarighanda nahayiti éhtiyat bilen mu'amile qilghanliqini eskertip, xitayning weqening tesirini kichiklitishke tirishiwatqanliqini bildürdi.

U “Xitay hökümiti weqening tesirini kichiklitishke tirishiwatidu. Mongghullarning mesilisi tibet we Uyghurlardek xelq'ara tonughan mesile emes. Xitay hökümiti bu mesilining xelq'aralishishini xalimaydu. Shunga ular bu weqening tesirini kichiklitishke urunmaqta. Ular weqeni hel qiliwatqandek körsitip, uning kéngiyip kétishidin saqlinishqa tirishiwatidu. Xitayning bundaq qilishidiki seweblerning yene biri, xitay tashqi mongghuliye we boriyat , qalmiqiye qatarliq bashqa jaylardiki mongghullar shundaqla chet'eldiki mongghul muhajirlar amilini közde tutqan bolushi mumkin. Eger ular ichki mongghuldiki namayishchilargha éhtiyat bilen mu'amile qilmisa, bu ularning bashqa ellerdiki mongghullar bilen bolghan munasiwitige melum derijide tesir körsitidu. Xitay özini sherqiy asiyada nahayiti chong dölet chaghlisimu, lékin u yenila ichki mongghulning sirtidiki mongghullarni nezerdin saqit qiliwételmeydu. Tünügün tashqi mongghuliye paytexti ulanbaturda nechche yüz kishilik namayish ötküzülüp, xitaygha naraziliq bildürdi. Bu tarixta tunji qétim tashqi mongghuliyidiki mongghullarning namayish qilip, ichki mongghuldiki mongghullargha hemdemde bolushidur” deydu.

Xelq'ara kechürüm teshkilatidiki ketérin beybér düshenbe künki bayanatida xitay hökümiti agahlandurup, ichki mongghuldiki “Namayishning da'iriler üchün bir oyghitish signali” ikenliki, ularning signal bergüchilerni basturush ornigha yene bir az sanliqlar rayonida yüz bergen bu weqedin tégishlik sawaq élishi kéreklikini ilgiri sürgen. U mundaq deydu: “Xitay da'iriliri mongghullarning ipade erkinliki we yighilish hoquqigha kapaletlik qilishi, ular hajetsiz küch qollinish we yaki namayishqa chékidin ashurup küch ishlitishtin saqlinishi shert.”