Xelq'ara kechürüm teshkilati doklat élan qilip, xitayning Uyghurlarni üzlüksiz basturuwatqanliqini tenqid qildi

Xelqara kechürüm teshkilati.

Merkizi londondiki xelq'ara kechürüm teshkilati peyshenbe küni élan qilghan dunyadiki her qaysi döletlerning 2008 ‏ - yilqi kishilik hoquq weziyitige da'ir doklatida xitay kishilik hoquq xatirisini yene tenqidligen.

Doklattiki eng zor salmaqni igileydighan mezmunlarning biri, uning xitay heqqidiki bapi. 2008 Olimpik yili xitay da'irilirining kishilik hoquqni qoghdighuchilar, dindarlar, az sanliqlar, adwokat we zhurnalistlargha qaratqan basturushi yuqiri pellige chiqqan yili bolup qalghanliqini tekitligen doklatta 2008 ‏- yili mart éyidiki lxasa weqeside qolgha élin'ghan nurghun tibetlerning hazirgha qeder tutup turuluwatqanliqi yaki iz - dériki yoqluqini, bu bir yilda da'irilerning Uyghur aptonom rayonida yüz bergen zorawanliq weqelirini seweb qilip, Uyghurlarni keng kölemlik basturghanliqini, ten jazasi we adaletsiz mu'amilige uchrash ehwallirining keng tarqalghanliqini ilgiri sürgen.

Doklatta yene, da'irilerning bu jeryanda uchur alaqisini tizginlep, nurghun tor béketlirini taqighanliqini, zhurnalistlar, tor qollan'ghuchilargha ighwagerchilik qilin'ghanliqini, bezilerning öz pikirini bayan qilghanliqi üchün türmige tashlan'ghanliqini, " da'irilerning olimpik harpisida memuri tutup turush, emgek bilen özgertish usullirini ishlitip, tenqidi pikirlerni basturushni kücheytken"likini tekitligen.

Doklatta Uyghur aptonom rayonining kishilik hoquq weziyitige mexsus bir paragraf ajratqan bolup, uningda musulman Uyghur xelqining üzlüksiz ziyankeshlikke uchrighanliqini ilgiri sürgen. Doklatta "bu bir yilda 1300 kishi térror, diniy esebiylik we dölet bixeterlikige a'it jinayetler bilen qolgha élin'ghan, 1154 neper adem resmiy jazalan'ghan, sotlan'ghan yaki memuriy jazagha uchrighan"liqini, Uyghur aptonom rayoni partkomining sékritari wang léchüenning Uyghur "bölgünchiliri"ge qarshi küreshni "hayat - mamatliq" küresh dep atighanliqini tenqidligen.

Xitay kishilik hoquq pa'aliyetchisi, merkizi béyjingdiki eydizler hoquqini qoghdighuchi ammiwi teshkilat "eyjishing" jem'iyitining mes'uli wen yenxey xitayning kishilik hoquq xatirisige baha bérip, da'irilerning kishilik hoquqni qoghdighuchilargha ighwagerchilik qilish herikiti"aqilanilik emes" dep körsetti. U mundaq deydu": bu aldi bilen hökümitimizning taza aqilane bolmighanliqini körsitidu. Men bizning hökümitimizni exmeq dimekchi emes, lékin u yiterlik aqilane emes. Ular bu türdiki mesililerni qandaq bir terep qilishni bilmeydu. Men biz tirishsaqla hökümetning bu qilmishini özgerteleymiz, dep oylaymen .... Jem'iyetning tereqqiyati junggo rehberlirining pozitsiyisini özgertishige türke bolushi mumkin. Belki buningda jem'iyetning bir az bésimigha éhtiyaj bardur. Belki bezi kishilerning puqralargha bu toghrisida xizmet ishlishi lazimdur. Belki yene bezilerning bu mesilini hel qilish charisi tépishigha éhtyaj bardur."

Xelq'ara kechürüm teshkilati doklatta Uyghur aptonom rayoni kishilerge siyasiy jinayetler sewebi ölüm jazasi béridighan birdin - bir rayon bolup kéliwatqanliqini, diniy telim ‏ - terbiye alghan Uyghur perzentlirining bolsa tutqun'gha uchrawatqanliqini, yünnen ölkisining tungganlar rayonigha din oqughili barghan 160 neper Uyghur ösmürning tutqun'gha uchrap, Uyghur aptonom rayoni j x da'irilirige ötküzüp bérilgenlikini tilgha alghan.

Lékin "eyjishing" eydizler hoquqi jem'iyitidiki wen yenxey ependi, xitayda kishilik hoquq, démokratiye we milletler hoquqini algha sürüsh ishlirida hemishe chet'elliklerge tayiniwalmay xitay xelqining özi aktip bolushi kérek, dep qaraydighanliqini bildürdi. U " bizning junggoluqlarning kishilik hoquqi mesiliside, jem'iyettiki oxshimighan milletlerning hoquqi mesiliside asasliqi biz özimiz bu ishni üstimizge élishimiz kérek. Xelqining bu jehettiki chaqiriqini üstimizge élishimiz lazim. Bu ishlarda biz yalghuz amérika dölet mejlisi qatarliqlargha tayiniwalmasliqimiz, mesililerni biz özimiz hel qilishimiz kérek. Junggoning kishilik hoquq, démokratiye ishlirida junggoluqlarning özining tirishishi zörür" dep körsetti.

Wen yenxey ependi, xitayda kishiler da'im ikki nersini sözleshkili bolmaydighan mesile dep qaraydighanliqini, uning biri milly mesile, yene biri diniy mesile bolup, wen yenxey xitayda hamini bir küni bu mesililerni qorqmay otturigha qoyidighan kishilerning chiqidighanliqini bildürdi. U, xitay ziyaliylirini bu mesililer bilen yüzlishishke chaqirdi. Wen yenxey mundaq deydu": bizning jem'iyitimizdiki alimlar, siyasiyunlar bir az yüreklikrek bolushi, bu mesililer bilen yüzlishishi kérek. Men yene jem'iyitimizde kelgüside Uyghurlardin nurghun ijtima'iy pa'aliyetchiler we kishilik hoquq pa'aliyetchilirining otturigha chiqip, öz xelqining hoquqi üchün küresh qilishini ümid qilimen. Bu hadisiler saghlam bir jem'iyette bolushqa tégishlik bir alahidilik."

Xelq'ara kechürüm teshkilatining doklatida yene, Uyghur herikitining rehbiri rabiye qadir xanimning oghli ablikim abduréhimni alahide tilgha élip, " bölgünchilik" bilen eyiblen'gen ablikimning ürümchidiki bajyaxu türmiside yétiwatqanliqini, uning salametlik ehwalining nacharliqigha qarimay türme da'irilirining uni dawalitish heqqidiki a'ile telipini ret qilghanliqini tekitligen.