Kety poliyas: "tebi'iy bayliqlar quchiqidiki namrat xelq"

Birleshken döletler teshkilati mutexessislirining otturigha qoyushiche, dunyada tebi'iy bayliqlargha bolghan éhtiyaj kücheymekte؛ buning eksiche, tebi'iy bayliqlarning zapas miqdari azaymaqta. Buning netijiside bezi döletler, bolupmu tebi'iy bayliqliri az sanliq milletler rayonigha merkezleshken döletler, tebi'iy bayliqlarni échish we paydilinishta adalet, exlaq we mes'uliyet prinsiplirini bir chetke qayrip qoyup, yene bir qisim yerlik, rayon xaraktérlik we xelq'araliq mesililerning kélip chiqishigha yol achmaqta.

B d t ning 2010 ‏-yilliq az sanliq milletler munbiri namliq yighinda mana bu mesile nuqtiliq muzakire témisi bolghan. Yighin'gha, pakistandiki balichuslar, irandiki kürtler we Uyghurlar bolup, öz rayonining bayliqliridin özliri behrimen bolalmaywatqan, hetta uning ziyinigha uchrawatqan on nechche milletning wekilliri yighinda söz qilghan. Dunya Uyghur qurultiyining wekili kety poliyas xanim yighinda: "tebi'iy bayliqlar quchiqidiki namrat xelq" dégen témida doklat bergen. U doklatida, xitayning 10 nechche yildin béri Uyghur rayonining tebi'iy bayliqlirini talan-taraj qiliwatqanliqini, rayondiki yerlik xelq bolghan Uyghurlarning bu bayliqliri sewebidin chetke qéqiliwatqanliqini, zerbige uchrawatqanliqini bayan qilghan.

Kety xanim doklatida Uyghur rayonining bayliqlirining talan ‏- taran qilinish ehwalini qisqiche mundaq bayan qilghan: xitay hökümiti, sherqi türkistanning bayliqlirini bulap-talash üchün, u jaygha köplep nopus yötkewatidu. Nopus yötkeshni tézleshtürüsh üchün xitay köchmenlirige ish we xizmet imkani, turalghu jay qatarliq turmush esliheliri jehette étibar bérish tüzümini yolgha qoyuwatidu. Mana bu étibar bérish siyasitining netijiside, sherqi türkistandiki xitay nopusi 1949 ‏-yildiki 4%din emdilikte 40%ge yéqinlashti. Kety xanim bu nuqtida, xitay xelq qurultiyining 2005 ‏-yilliq bir höjjitini xitayning xitay köchmenlirige étibar bérish siyasitige pakit qilip körsetken.

Kety xanim sözide yene, Uyghur rayonida xitay köchmenlirining köpiyishi, Uyghur rayonida bir qatar zenjirsiman mesililerni peyda qilghanliqini, mesilen, rayonning bayliqlirini échish we toshush ishini pütünley xitay köchmenliri igiliwalghanliqi üchün, rayondiki iqtisadiy pa'aliyetlerde xitay tilining asasliq alaqe tili bolghanliqini, buning bilen Uyghur tilining ishlitilish da'irisining tariyip qalghanliqini, buning eyni waqitta Uyghur tili we ma'aripining mewjutluqi we tereqqiyatigha tosalghu élip kelgenlikini, buning aqiwitide Uyghur kimliki we medeniyitining xewpke duch kelgenlikini bayan qilip eskertip ötken.

Kety xanimning sözliri bu nuqtigha kelgende, b d t yighinidiki xitay wekilliri, kety xanimning sözlirining dawamini anglashqa taqet qilalmay, ökte qopup naraziliq bildürgen. Yighin riyasetchisi mesilige alaqidar barliq tereplerning sözlesh hoquqi barliqini we bu sözlerge qulaq sélinishi kéreklikini bildürgen. Buning bilen kety xanim sözini dawamlashturghan. U sözide nechche milyon xitay köchminige ish tépiliwatqan Uyghur rayonida, Uyghurlargha ish tépilmaywatqanliqi, buning netijiside nechche minglighan Uyghur yashlirining, bolupmu qizlarning xitay ölkilirige éshincha emgek küchi süpitide yötkiliwatqanliqidek bu ajayip hadisige alaqidar xelq'ara organlarni diqqet qilishqa chaqirghan.

Kety xanim sözining axirida xitay hökümitini ghayisi toghra bolmighan bu iqtisadiy siyasiti we istratégiyisidin waz kéchishke chaqirghan. U, eger xitay rayonda heqiyqeten iqtisadi barawerlikni shekillendürmekchi bolsa, Uyghurlarning rayonning nuqtiliq soda-sana'et orunliri we shirketliride ishlesh we bashqurush hoquqigha érishishi kéreklikini, buning üchün ularning telim-terbiye jehette purset barawerlikige érishishi kéreklikini tekitligen.

Bügün kety xanim radi'oyimizning ziyaritini qobul qilip, shu küni yighinda waqit munasiwiti bilen Uyghur rayonining iqtisadiy mesililirini toluq bayan qilalmighanliqini, emma qandaqla bolmisun, dunyadiki tebi'iy bayliqliri bulang-talang qiliniwatqan milletler qatarida Uyghurlarning bu yighin'gha qatnishish pursitige érishkenlikidin özining memnun bolghanliqini bildürdi.