Мутәхәссисләр хитай вәкилиниң б д т кишилик һоқуқ йиғинида сөзлигән миллий мәсилә һәққидики сөзини тоғра тапмиди

Б д т кишилик һоқуқ кеңишиниң җәнвәдә ечиливатқан йиғининиң өткән һәптилик музакирисидә аз санлиқ милләтләр мәсилиси музакиригә қоюлуп, йиғинға қатнишиватқан дөләтләр вә хәлқара аммиви тәшкилатлар мәзкур мәсилини бәс муназирә қилған иди. Йиғинда алди билән мутәхәссисләрниң коломбийә вә вйетнамни асас қилған аз санлиқ милләтләр мәсилиси һәққидики тәкшүрүш доклати аңлап өтүлгән. Доктор гай мик догал ханим йиғинға сунған доклатида, дунядики зораван тоқунушларниң асаслиқи аз санлиқларниң һоқуқи дәпсәндичиликкә учраш сәвәблик йүз бериватқанлиқини әскәртип, 2007-йилдин 2009‏-йилғичә арилиқта йүз бәргән тоқунушларниң 55% тин көпрәки аз санлиқ милләтләрниң һоқуқиға хилаплиқ қилиш сәвәблик келип чиққанлиқини, бу хил тоқунушларниң 22 пирсәнти етник мәнбәлик болуп, һөкүмәтләр вә хәлқара тәшкилатларниң аз санлиқлар мәсилиси вә бу мәсилиниң мәнбәсигә җиддий муамилә қилиши керәкликини тәкитлигән иди.

Йиғинниң мәзкур мәсилидики бәс муназирә басқучида хитай вәкилләр өмики сөз қилип, хитай һөкүмитиниң тибәт вә уйғур аптоном районидики миллий сияситини ақлиған. Йиғинда сөзгә чиққан бир хитай вәкили, хитайдики аз санлиқ милләтләрниң миллий территорийилик аптономийә һоқуқи йүргүзүватқанлиқини әскәртип, уларниң иқтисади тәрәққият мевисигә шерик болуватқанлиқи, мәркизи һөкүмәтниң кәлгүси 10 йилда уйғур илиға мәбләғ селишни көпәйтип, “шинҗаң” ниң тәрәққиятини алға сүрмәкчи болуватқанлиқини билдүргән. Йәнә бир хитай вәкили йиғиндики сөзидә “5‏-июл вәқәси” гә баһа берип, мәзкур вәқәниң миллий вә яки диний тоқунуш икәнликини инкар қилған иди. Мәзкур хитай вәкили кишилик һоқуқ кеңишидики сөзидә “җуңгодики аз санлиқ милләтләрниң турмуш сәвийиси вә маарип сәвийиси үзлүксиз юқири көтүрүлмәктә. Уларниң миллий мәдәнийити, тили, диний вә тарихий мираслири қоғдалмақта. Улар дөләт вә йәрлик ишларға қатнишалайду вә назарәтчилик қилалайду. Уларниң сиясий һоқуқи капаләткә игә. Үрүмчидә йүз бәргән 5‏-июл вәқәси бир җинайи қилмиш. У, мәмликәт ичи вә сиртидики җуңгоға қарши бөлгүнчи күчләр тәрипидин инчикилик билән пиланланған һәрикәт. Бу кишилик һоқуқ мәсилиси, диний мәсилә вә яки миллий мәсилә әмәс. Бәлки бир җинайи қилмиш, террорлуқ вә зораванлиқтур” дегән.

Лекин, хитай вәкиллириниң б д т кишилик һоқуқ йиғинидики миллий территорийилик аптономийә вә аз санлиқларниң иқтисади тәрәққият мевисигә шерик болуватқанлиқиға даир сөзи шундақла уларниң 5‏-июл вәқәсигә бәргән баһаси һәққидики сөзи америкидики бәзи хитай вәзийәт анализчилириниң инкасини қозғиди. Америкидики хитай мутәхәссиси, җәмийәтшунас шя шүәнҗун әпәнди, хитай вәкилиниң б д т кишилик һоқуқ йиғинида раст гәп қилмиғанлиқини әскәртип, лекин, “5-июл вәқәси” ниң диний тоқунуш әмәсликигә қетилидиғанлиқини, бирақ униң бир миллий тоқунуш икәнликини билдүрди.  У “бу вәқә шүбһисизки бир миллий тоқунуш. Бу вәқә бир аз 1990 -йиллиридики америкиниң лос анҗилис шәһиридә сақчиларниң бир қара тәнликни уруши вә бу вәқәниң мувапиқ бир тәрәп қилинмиғанлиқи сәвәблик йүз бәргән исянға охшап кетиду. Лос анҗелистики бу вәқә бир җинайи қилмиш әмәс, бәлки бир ирқий мәсилә иди. Америка бу вәқәни мувапиқ бир тәрәп қилип, вәзийәтни тинчитқан. 5‏-Июл вәқәси мушуниңға охшашла бир миллий тоқунуш. Бундақ вәқәләрни һәл қилиш үчүн алди билән уни етирап қилиш вә мушу асаста мувапиқ бир тәрәп қилиш керәк. Лекин 5‏-июл вәқәсиниң диний тоқунуш әмәслики раст ” дәп көрсәтти.

Шйе шуәнҗүн, хитай һөкүмити бу вәқәниң характерини хата бекиткәнлики сәвәблик, униң йүз бериш мәнбәсини тоғра һәл қилалмиғанлиқини билдүрди. У мундақ дәйду 5“:-июл вәқәсини тоғра бир тәрәп қилишни алди билән гуаңдуң өлкисиниң шавгүән вәқәсини бир тәрәп қилиш усулидики хаталиқни түзитиш билән башлаш керәк иди. Мушуни асас қилип 5‏-июл вәқәсини бир тәрәп қилиш лазим иди. Йәни вәқәни ашкара вә адаләтлик тәкшүрүши, сот адаләтлик елип берилиши керәк иди. Бу вәқәни адәттики бир җинайи қилмиш сүпитигә бир тәрәп қилишқа болмайтти. Чүнки мәсилиниң түп мәнбәси һәл қилинмиса, буниңға охшаш вәқә кәлгүсидә йәнә йүз бериду”.

Б д т кишилик һоқуқ кеңишиниң җәнвәдики йиғини 25-март күнигә қәдәр давам қилиду. Мәзкур йиғинниң өткән һәптилик омуми кишилик һоқуқ бәс муназирисидә чехийә, америка қатарлиқ бир қисим дөләтләр хитайниң уйғурларға қаратқан сияситини тәнқидлигән. Хәтәр астидики хәлқләр тәшкилати, дөләтләр ара тинчлиқпәрвәр радикаллар партийиси қатарлиқ аммиви тәшкилатлар, хитай һөкүмитиниң уйғурларниң иқтисади тәрәққият һоқуқиға дәхли -тәрз қиливатқанлиқини, уйғур журналистлирини бастуруватқанлиқини илгири сүрүп, б д т ни 5‏-июл вәқәсидә из-дерәксиз йоқап кәткән уйғурларниң из-дерикини қилишқа үндигән иди. Шя шүәнҗун, уйғурлар билән хитайлар арисидики миллий ихтилапниң түгүни хитайниң аптономийә түзүмидә икәнликини билдүрди. У, хитай вәкилиниң б д т да сөзлигән бу һәқтики сөзини тәнқидләп, хитайниң уйғурларға аптономийә бәргәнлики, лекин иҗра қилмайватқанлиқини, иҗра қилса совет иттипақиға охшаш парчилинип кетиш еһтимали уларни қорқутуватқанлиқини илгири сүрди.

У “җуңго вәкилиниң б д т да сөзлигән аптономийә һәққидики сөзи тоғра әмәс. Чүнки нәзәрийидә җуңгодики аз санлиқ милләтләрниң өз өзини идарә қилиш һоқуқи бар. Лекин, әмәлийәттә бу мәвҗут әмәс. Чүнки, һәммимизгә мәлум, аптоном районларда һоқуқ тутқанларниң һәммиси хәнзулар. Бурун совет иттипақида руслар һоқуқ тутқанға охшаш. Шуңа буниң миллий тоқунушларни пәйда қилиши тәбиий. Чүнки сән башқиларға һәм аптономийә берип, һәм уни бәрмисәң әлвәттә бу мәсилә пәйда қилиду” дәп көрсәтти.

Кишилик һоқуқ кеңишидики музакиридә хитай вәкили, 2005‏-йилдин 2009-йилға қәдәр миллий аптоном районларниң тәрәққияти зор дәриҗидә ешип, иқтисади66% өскәнликини, деһқанларниң кирими 3670 йүәнгә йәткәнликини, мәркизи һөкүмәтниң 2001-йилдин бери тибәткә бәргән малийә ярдими вә салған мәблиғи 310 милярд йүәнгә йетидиғанлиқини, хитай мәркизи һөкүмитиниң йәнә, уйғур елиға кәлгүси 10 йилда салмақчи болған мәблиғи, униң йеқинқи 10 йилда салған мәблиғидин 10 һәссә көпәйтилидиғанлиқини илгири сүргән. Лекин шя шүәнҗүн әпәнди, бу хил зор миқдардики мәбләғниң миллий мәсилини һәл қилалмайдиғанлиқини, бәлки миллий зиддийәтни күчәйтиветидиғанлиқини агаһландурди.

У мундақ дәйду “бу, мәсилини һәл қилмайду, бәлки зиддийәтни техиму күчәйтиветиши мумкин. Бу худди, сиз бир өй сетивалдиңиз дәйли, лекин бу вақитта башқа бир адәм келип, һойлиңизға нәрсә керәклирини көтүрүп кирип, мәбләғ салимән, дегәндәкла бир иш. Сиз әлвәттә буниңға рази болмайсиз. Бәлки, бу сизниң ғәзипиңизни қозғайду. У мениң пулум көп, мән сизгә ярдәм қилип, һойлиңизниң арқисиға қурулуш селип гузәлләштүрәй десиму рази болмайсиз. Униң үстигә, келиватқанлар мән сениң һойлаңға шерик болимән дәватқанлар. Әлвәттә бу әһвалда сиз буниңға қошулмайсиз. Һойлиңиз қанчилик чөлдәрәп кәтсиму, униң билән шериклишишни халимайсиз. Демәк шинҗаңниң һазирқи әһвали бу. Бу хил әһвалда, мәбләғ мәсилини һәл қилишқа ярдәм қилмайду, бәлки мәсилини өткүрләштүрүветиду. Йәрлик хәлқ шинҗаңниң намрат әһвалда қелишиға рази болса болидуки, лекин улар өзиниң земинида өзлиригә тәәллуқ болмиған қурулуш әслиһәлирини көрүшни халимайду. Шуңа игидарчилиқ һоқуқи һәл қилинмай туруп, қурулуш елип бериш зиддийәт пәйда қилиду”.