Amérika dölet mejlisi guwahliq bérish yighini chaqirip, xitay kishilik hoquq weziyitini muzakire qildi

Yighinda kishilik hoquq teshkilatliri, xitay pa'aliyetchiliri, démokratiyini algha sürüsh organliri, ayallar hoquqini qoghdash teshkilatlirining wekilliri guwahliq bérip, nobél tinchliq mukapati sahibi, türmidiki xitay démokratiye pa'aliyetchisi lyu shyawbo tinchliq mukapatigha érishken bir yildin buyanqi xitay kishilik hoquq weziyiti heqqide guwahliq berdi.

Aldinqi küni amérika dölet mejliside ötküzülgen guwahliq bérish yighini amérika hökümiti we dölet mejlisining xitay ishlar birleshme komitéti teripidin chaqirilghan. Yighin xitay kishilik hoquq weziyiti we démokratiyining ilgirilesh ehwali heqqidiki eng yéngi guwahliq bérish yighinlirining biridur.

Mezkur yighin 2010‏-yilliq nobél tinchliq mukapati sahibi, türmidiki xitay démokratiye pa'aliyetchisi lyu shyawbo nobél tinchliq mukapatigha érishken bir yildin buyan, xitayning démokratiye, kishilik hoquq ehwalida qandaq özgirishlerning yüz bergenlikige da'ir mesililerni téma qilghan.

Jumhuriyetchi awam palata ezasi we xitay ishlar komitétining re'isi kirstofér simis riyasetchilik qilghan mezkur yighinda, amérika démokratiyini algha sürüsh jem'iyiti, xelq'ara qelemkeshler jem'iyitining türmidiki yazghuchilar komitéti, ayallar hoquqi chégrasiz teshkilati, junggo yardem jem'iyiti, “Lawgey” fondi jem'iyiti qatarliq teshkilatlar ning wekilliri we bezi mutexessisler guwahliq bergen.

Awam palata ezasi kirstofér simis yighinda sözligen kirish sözide eskertip, xitayning puqralar hoquqi we siyasiy heqler sahesidiki xatiriside chong özgirish bolmighanliqi, öktichilerning izchil zerbige uchrawatqanliqini tenqid qildi.

U mundaq deydu: “Xitay puqralar hoquqi we siyasiy heqler saheside nahayiti az ilgirileshke érishken shundaqla lyu shya, gaw jishinggha oxshash kishiler depsende qilishqa uchrawatqan ehwalda, xitayning siyasiy islahati heqqide sözlesh muwapiqtek qilmaydu. Xitayda ismi ashkarilan'ghan siyasiy mehbuslar peqet körün'gen taghning kichikkine bir qismidin ibaret xalas. Xitayda qanchilik ademning diniy étiqad we siyasiy chüshenchisi seweblik jazalan'ghanliqini héchkim bilmeydu. Xitay da'iriliri bu yil 2‏-ayning otturiliridin bashlap kishilik hoquq pa'aliyetchiliri, adwokatlar, erzdarlar, yazghuchilar, sen'etchiler we torchilargha qarshi keng-kölemlik basturush herikiti qozghidi. Xelq'ara közetküchiler basturush herikitini uzun yillardin buyan kishilik hoquq pa'aliyetchilirige qarshi élip bérilghan eng qattiq basturush heriketlirining biri, dep körsetti.”

Amérika démokratiyini algha sürüsh fondi jem'iyitining re'isi karl gérshman yighinda guwahliq bergen amérika ammiwi teshkilat rehberlirining biridur. U, guwahliq bérish yighinidiki sözide xitayning dunya démokratiye éqimigha tesir körsitishke urunup, démokratiye tereqqiyatigha tehdit séliwatqanliqini bildürdi. Gérshman, “Xitayning dunya démokratiye éqimigha tesir körsetmekchi boluwatqanliqi omumgha melum hadise. Xitay dunya siyasitide tesir küchini démokratiyige qarshi ishlitiwatidu. Lyu shyawbo junggoni shimaliy koriye, kuba we bashqa diktator hakimiyetlerni qan bilen teminleydighan qan yetküzüsh mashinisigha oxshatqan. U bu hakimiyetlerni siyasiy‏-iqtisadi jehetlerde bir tereplimilik qollap, bélorusiyidiki lukashinko, zémbabuwidiki mugabi we wénizu'éladiki chawus qatarliq mustebitlerni himaye qilmaqta we shundaqla shangxey hemkarliq teshkilatidiki rusiye we ottura asiya elliri bilen köp tereplimilik hemkarlashmaqta” dep körsetti.

Karl gérshman yene, xitayning özidiki istibdat kapitalizm sistémisini amérika, yawropa ittipaqi we dunyaning bashqa nurghun ellerdiki démokratiye bilen bazar igiliki öz ara birleshken mewjut sistémining ornigha dessitishke bolidighan ülge, dep qaraydighanliqini bildürdi.

U xitayning nöwettiki weziyitide uning démokratiyige köchüshige türtke bolidighan ijabiy we selbiy aldinqi shertlerning teng mewjutluqini eskertip, xitay torchiliqining tereqqiyati we musteqil ammiwi jem'iyetlerning köpiyishi xitayning démokratiyige köchüsh éhtimalliqini küchlendürüwatqan bolsimu, biraq xitay hökümitining tor we ammiwi teshkilatlarning tereqqiyati we pa'aliyitige küchlük cheklime qoyup, démokratik tereqqiyatni tormuzlawatqanliqini ilgiri sürdi.

Yighinda otturigha qoyulghan mesililerning biri, amérika hökümiti xitayning démokratiye we kishilik hoquq tereqqiyatigha qandaq yardem qilishi kérek, dégen mesilidur. Bezi guwahliq bergüchiler amérika hökümitining xitay kishilik hoquq mesiliside uninggha iran, süriye we liwiye qatarliq döletlerge tutqan oxshash pozitsiyini tutushi kéreklikini otturigha qoydi. Yighinda xitay ziyaliysi li shawrong guwahliq bérip, “Amérika hökümiti kishilik hoquqni depsende qilish mesilisige kelgende meyli liwiye, iran, süriye bolsun, meyli xitay bolsun hemmisige oxshash bir xil pozitsiye tutushi lazim. Xitayning iqtisadi küchini közde tutup, qosh ölchemlik pozitsiye tutmasliqi kérek. Xitayning mu'awin dölet re'isining yétip kélish aldidiki amérika ziyariti kishilik hoquq pa'aliyetchilirige lyu shawboni qoyup bérishni telep qilishi üchün bir purset. Prézidént obamaning özimu nobél tinchliq mukapatining sahibi. U lyu shyawboning derhal we shertsiz qoyup bérilishige türtke bolushi kérek” dep körsetti.

Yighinda amérika prinséton uniwérsitéti sherqiy asiya mesililiri proféssori pérriy link, amérikining kishilik hoquq mesiliside qosh ölchem qolliniwatqanliqi rast, dep qaraydighanliqini eskertip, döletler bilen kishilik hoquq mesilisini ochuq-ashkara sözlishish kéreklikini ilgiri sürdi.

Proféssor pérriy link “Men qosh ölchem qolliniwatqanliqi rast. Men gérshman ependining béyjingdiki amérika elchisi gerriy luning shenbe küni yeni lyu shyawbo nobél mukapati alghanliqining bir yilliq xatire küni bayanat élan qilish toghrisidiki pikrini qollaymen. Qisqisi, méning burun ashkara bayanat élan qilishning muhimliqini tonup yetmigen bolsam, hazir bu mesilini öz ara xupiyane söhbetlerde otturigha qoyup, xitayning algha bésishigha türtke bolush démek bir xataliqtur” dep eskertti.

Yighinda yene, xitayning hazirqi mewjut weziyiti sabiq sowét ittipaqining qaysi dewrige toghra kélidighanliqi otturigha qoyuldi. Amérika jumhuriyetchi awam palat ezasi frank wolf otturigha qoyghan bu so'algha amérika démokratiyini algha sürüsh fondi jem'iyitining re'isi karl gérshman jawab bérip, xitay bilen sabiq sowét ittipaqining ehwalida zor perq barliqini bildürdi.

U mundaq deydu: “Ularning arisida zor perq mewjut. Birinchidin, xitay hazir iqtisadi zor muweppeqiyetke érishti. Bu ular arisidiki eng tüp perqlerning biri. Ikkinchidin, milletler mesilisi. Sowét ittipaqidiki milletler mesilisi kölem jehettin xitaydiki milliy mesililerdin zor idi. Muqimliq mesilisige kelsek, xitay mutexessisi yu jyenrongning sözi bilen éytqanda ularda heqiqiy muqimliq yoq. Muqimliq dégen tüzümdiki ewrishimliktin kélidu. Biraq ularning sistémisi nahayiti wehshiy bir sistéma. Ularda eger iqtisadi krizis yüz berse we bu krizis dawamlashsa, ziddiyet partlap chiqishi mumkin. Biraq biz buning qachan yüz béridighanliqini bilmeymiz. Ular arisidiki yene perq intérnét. Sowét dewride bolsa öktichilerning ishi teske toxtaytti. Biraq hazir xitayda 400, 500 milyon adem intérnét ishlitidu. Intérnét pa'aliyet élip bérishtiki nahayiti muhim wasitidur.”