En'giliyidiki kishilik hoquq pa'aliyetchiliri xitay türmisidiki nurmuhemmet yasin qatarliq wijdan mehbuslirini qutquzush herikiti qozghidi

Yene bir heptidin kéyin xelq'ara kishilik hoquq küni yétip kélidu. Bu yilliq xelq'ara kishilik hoquq küni yene nobél tinchliq mukapatini tarqitidighan murasim künige toghra kélishi mumkin. Bu munasiwet bilen en'giliyidiki Uyghur, tibet we xitay ammiwi guruhliri xitay türmisidiki wijdan mehbuslirini qutquzush herikiti qozghighan. Ular en'giliye bash ministirigha xet yézip, nurmuhemmet yasin, gheyret niyaz qatarliq yazghuchi we zhurnalistlarni, türmidiki bezi xitay hem tibet wijdan mehbuslirini qutquzushni telep qilghan.

Her yili 12‏- ayning 10 küni "xelq'ara kishilik hoquq küni" qilip békitilgen bolup, bu kün dunyaning bir qisim jaylirida kishilik hoquq teshkilatliri we ijtima'iy pa'aliyetchiler teripidin her xil usullar bilen xatirilenmekte. En'giliyidiki Uyghur, tibet we démokratik xitay pa'aliyetchiliri birliship, bu yilqi 10- dékabir xelq'ara kishilik hoquq küni we nobél tinchliq mukapatini tarqitish küni munasiwiti bilen xitay türmisidiki wijdan mehbuslirini qutquzush herikiti qozghighan. Bu pa'aliyetni teshkilligüchi her qaysi siyasi- ijtima'iy guruhlarning bu heriket arqiliq ishqa ashurmaqchi bolghan meqset‏ - nishanliri bar. Xitay démokratlirining nishani xelq'ara jem'iyetning diqqet nezirini xitayning démokratiye tereqqiyati, kishilik hoquq weziyiti we türmidiki xitay wijdan mehbuslirigha jelp qilishtur. En'giliyidiki Uyghur pa'aliyetchilirining meqset ‏- nishani bolsa bu heriket arqiliq en'giliye hökümiti we xelq'ara jem'iyetning diqqet nezirini xitay türmisidiki Uyghur nurmuhemmet yasin, gheyret niyaz qatarliq yazghuchi, zhurnalistlar hem wijdan mehbuslirigha jelp qilip, ularning tézrek türmidin chiqishini qolgha keltürüshtur.

Bu munasiwet bilen pa'aliyetchiler en'giliye bash ministiri deywid kamiron'gha xet yézip we xitay türmisidiki Uyghur, tibet we xitaylardin qolgha élin'ghan bezi wijdan mehbuslirining tizimlikini tapshurup, uningdin bu mehbuslarning qoyup bérilishige yardem qilishni telep qilmaqchi. Igilishimizche, mehbuslar tizimlikide xitay hökümiti teripidin 2004- yili 10 yilliq qamaq jazasigha höküm qilghan "yawa kepter" namliq hikayining aptori nurmuhemmet yasin, "shinjang iqtisad "gézitining sabiq muherriri gheyret niyaz we "5‏-iyul weqesi" de qolgha élin'ghan dilshat perhat qatarliq tor bashqurghuchilar, xitay démokratliridin ju géngshing, li yüyjün, myaw déngshun qatarliq kishiler bar. Mezkur heriketni uyushturghan zatlarning biri, Uyghur pa'aliyetchiliridin en'giliye Uyghur jem'iyitining re'isi enwer toxti ependi, bu heriket arqiliq xelq'ara jem'iyetning nobél tinchliq mukapati sahibi lyu shawbo mesilisige köngül bölüpla qalmay, türmidiki Uyghur wijdan mehbuslirining mesilisige köngül bölüshini qolgha keltürmekchi bolghanliqini bildürdi.

Uyghur, tibet we xitay wekilliri kéler peyshenbe küni downing kochisining 10 ‏- nomurluq qorasidiki en'giliye bash ministirliq ishxanisigha kélip, bash ministir deywid kamiron'gha yazghan bu heqtiki mektubini tapshuridu we shu küni yene xitay elchixanisining aldida sham yéqip, naraziliq pa'aliyiti élip baridu. Ularning kamiron'gha yazghan mektubida en'giliye bash ministiridin xitay hökümitining ziyankeshlikige uchrap, türmige solan'ghan wijdan mehbuslirining mesilisige köngül bölüsh telep qilin'ghan. Enwer toxti bu qétimqi pa'aliyetke Uyghur, tibet we démokratik xitaylardin qurulghan" 3 terep ittipaqi" ning yitekchilik qiliwatqanliqini bildürdi. Bu ötken yili "5‏- iyul weqesi" din kéyin qurulghan mezkur ittipaqning qurulghandin buyan élip barghan tunji birleshme pa'aliyitidur. Chet'eldiki Uyghur teshkilatlirining démokratik xitaylar bilen hemkarliship birge heriket qilish mesilisi uzun yillardin béri Uyghurlar arisida asan ghulghula qozghaydighan nazuk mesile bolup kelgen idi. Xitaylar bilen ittipaq qurushqa qarshi turghuchi Uyghur pa'aliyetchilirining qarishiche, bu xil ittipaqliq Uyghur herikitini özining musteqilliq ghayisidin ayrip qoyushi mumkin. Lékin ittipaqni qollighuchilarning ilgiri sürüshiche, démokratik xitaylar bilen ittipaqliship, Uyghurlarning heq-hoquqini xitay xelqighe chüshendürüsh zörür istratégiyidur. Enwer toxti ependi kéyinki qarashtiki Uyghur pa'aliyetchilirining biri.

Uyghur, tibet we démokratik xitaylarning "3 terep ittipaqi" kamiron'gha yollaydighan mektubida en'giliye bash ministirining xelq'ara kishilik hoquq küni munasiwiti bilen xitay hökümitidin lyu shawbo, yazghuchi nurmuhemmet yasin qatarliq wijdan mehbusliri we tibet kino rijissori dondup wangchén qatarliqlarni qoyup bérishni telep qilishi otturigha qoyulghan. Lékin, pa'aliyetchiler mektubida yene bash ministir kamironning yéqinda élip barghan xitay ziyaritide kishilik hoquqqa yatidighan konkrét shexsi dilolarni otturigha qoymighanliqi, lyu shawboni qoyup bérishni ashkara telep qilmighanliqidin epsuslan'ghanliqini bildürgen. Enwer toxtining eskertishiche, kamironning noyabir éyidiki xitay ziyaritide gerche en'giliye bilen xitay nurghun soda toxtimi tüzgen bolsimu, lékin en'giliye yenila özi arzu qilghan nurghun nersilerge érishelmigen bolup, bu en'giliye da'irilirini ümidsizlikke uchratqan. Enwer ependi kamironning xitay ziyaritidin kéyin en'giliyiliklerde Uyghur, tibet we démokratik xitay ittipaqigha nisbeten qiziqish kücheygenlikini bildürdi.

En'giliye bash ministiri deywid kamiron ötken ayning bashliri xitayni ziyaret qilip, xitay bilen nurghun soda toxtimi tüzgen. U bu jeryanda kishilik hoquq pa'aliyetchilirining kishilik hoquq mesilisini ashkara otturigha qoyup, nobél tinchliq mukapati sahibi lyu shawboni qoyup bérishni telep qilish heqqidiki küchluk chaqiriqigha duch kelgen. Lékin, kamiron ziyaret jeryanidiki öz ‏- ara söhbetlerde lyu shawbo mesilisini otturigha qoymighan we shundaqla ashkara sorunlarda kishilik hoquqni tilgha almighan idi. Gerche, u xitay bash ministiri wén jyabaw bilen körüshkende kishilik hoquqni otturigha qoyghanliqini ilgiri sürgen bolsimu, biraq kishilik hoquq teshkilatliri uning kishilik hoquqni ashkara otturigha qoymighanliqi, lyu shawbo mesilisini ashkara tilgha almighanliqidin qattiq ümidsizlen'gen.