Uyghur teshkilati iz déreksiz yoqalghan we qanunsiz jazalan'ghan Uyghurlar mesilisining amérika-xitay kishilik hoquq söhbitide muzakirige qoyulushini ümid qildi

Yilda bir qétim ötküzülidighan amérika-xitay kishilik hoquq söhbiti axiri béyjingda bashlandi. Amérika yardemchi dölet ishlar ministiri mayk posnérning yétekchilikidiki amérika wekiller ömiki bilen xitay diplomatiye emeldari chén shü rehberlik qilghan xitay wekiller ömiki arisida charshenbe küni bashlan'ghan söhbet ikki kün dawam qilidu.

Bu qétimqi söhbet tunji qétim xitayning bu yil kirgendin buyan kishilik hoquq pa'aliyetchilirini, siyasiy öktichilerni we tibetlerni tutqun qilish, qolgha élish, nezerbend qilish shundaqla Uyghur tutqunlirigha ölüm jazasi bérishni kücheytip, gherb ellirining we xelq'ara kishilik hoquq teshkilatlirining keskin tenqidige uchrighan nahayiti sezgür bir mezgilde ötküzülüshidur.

Bezi analizchilar, amérikining söhbet bashlinishtin burun élan qilghan bayanatidiki ibarilerge qarap, bu qétimqi söhbetning burunqi söhbetlerdin perqlinidighanliqi, amérikining pozitsiyisi burunqigha qarighanda keskin bolidighanliqini ilgiri sürmekte. Amérika dölet ishlar ministirliqi élan qilghan mezkur söhbet heqqidiki bayanatida, amérika terepning yighinda öktichi we kishilik hoquq adwokatlirining “Iz déreksiz ghayib bolup kétishi, qanunsiz tutqun qilinishi, qolgha élinishi we jazalinishi qatarliq xitaydiki yéqinqi selbiy yüzlinishke da'iriler mesililerde” béyjinggha bésim ishlitilidighanliqning béshariti bérilgen idi.

Roytérs agéntliqining charshenbe künidiki béyjingdiki söhbetke da'ir bir xewiride, ismini ashkarilashni xalimaydighan bir amérika emeldarining sözini neqil keltürüp, obama hökümitining xitay kishilik hoquq mesiliside tewrenmey ching turidighanliqi we ulargha “Küchlük sin'gal bérilidighanliqi” ni bildürgen.

 Lékin, xelq'ara kishilik hoquq teshkilatlirini, Uyghur, tibet we xitay öktichilirini qiziqturidighan nöwettiki mesile ‏-qandaq mesililerning muzakire qilinidighanliqi emes, belki söhbetning qandaq ünüm béridighanliqi mesilisidur. Chünki kishilik hoquq teshkilatlirida gherb ellirining xitay bilen élip bériwatqan yuqiriqi söhbetlirining qimmiti we ehmiyitige nisbeten guman küchiyip, bu xil söhbetlerning ünüm bermeywatqanliqi, xitayning siyasiy öktichilerni, Uyghur we tibetlerni basturushni tosup qalalmaywatqanliqi, shunga amérikining qattiq qol bolushi kéreklikini eskertip keldi.

Halbuki, amérika brawén uniwérsitétining yuqiri derijilik ziyaretchi ilmiy xadimi shu wénli ependi béyjingda ötküzülüwatqan söhbet heqqide toxtitilip, buning melum ijabiy roli bar, dep qaraydighanliqi, biraq junggo kishilik hoquq mesilisi söhbet bilen hel bolmaydighanliqini bildürdi.

U: kishilik hoquq söhbitidin ibaret bu xil shekildin paydilinip, dunyaning we her qaysi ellerning awazini junggo hökümitige yetküzgini bolidu. Méningche bu nuqtidin éytqanda buning ehmiyiti bar déyishke bolidu. Shundaqla yene buning ilgiri melum netije bergenliki körülgen idi. Lékin noqul bu xil shekilge tayinip junggo kishilik hoquq mesilisini hel qilmaqchi bolush, bolupmu yéqindin buyan kishilik hoquqqa buzghunchiliq qilish ehwali kücheygen bu ehwalda bu mesilini hel qilish mumkin emes. Yéqindin buyan pütün dunya junggo hökümiti we uning hakimiyet apparatlirining kishilik hoquqqa buzghunchiliq qilish qilmishining qara jem'iyetlishishke yüzlen'genlikini kördi. Shunga bu mesilini tüp yiltizidin hel qilish yenila junggo xelqining kishilik hoquq oyghinishigha munasiwetlik. Yeni, bu pütün junggo xelqining hakimiyet sistémisini özgertish arzusi hem telipige baghliqtur, dep körsetti.

Amérikidiki tibet, xitay öktichiler we kishilik hoquq teshkilatlirining béyjingdiki yighin'gha her xil ümidlerni baghlighinidek dunya Uyghur qurultiyi we merkizi washin'gtondiki amérika Uyghur jem'iyiti we Uyghur xelq'ara kishilik hoquq démokratiye fondi jem'iyiti qatarliq Uyghur teshkilatlirinimu béyjingdiki yighindin kütidighan özige tughluq ümid we telepliri bar.

Ular bu qétimqi yighinda asasliqi “5‏-Iyul weqesi” de tutqun'gha uchrighan Uyghurlarni qanunsiz sotlash, ulargha ölüm jazasi bérish mesilisini otturigha qoyulup, “Xitayning Uyghur xelqige qarshi élip bériliwatqan kishilik hoquq depsendichilikige jawab bérishni telep qilidu.”

Amérika Uyghur jem'iyiti seyshenbe küni élan qilghan bu heqtiki bayanatida özlirining teleplirini otturigha qoyup, “5‏-Iyul weqesi” ge chétilip jazalighan Uyghur zhurnalist, tor bashqurghuchilirini qoyup bérish, “5‏-Iyul weqesi”ge munasiwetlik siyasiy sot we ölüm jazalirini toxtitish, rabiye qadir xanimning türmidiki oghulliri alim we ablikim abduréhimlarning ten jazasigha uchrighanliqigha jawab bérish we amérika diplomatlirining ularni ziyaret qilishigha ruxset qilish, kambodzha xitaygha qayturup bergen 20 neper Uyghur musapirining ehwalini sürüshtürüshni telep qilghan.

Uyghur rehbiri, dunya Uyghur qurultiyi re'isi rabiye qadir xanim söhbet bashlinish aldida radi'omizgha bayanat bérip, béyjingdiki yighinda Uyghurlar duch kéliwatqan ölüm jazasi qatarliq bezi mesililerning otturigha qoyulidighanliqini bildürgen idi.

Amérika terep béyjingdiki ikki künlük söhbet jeryanida yene “Qanunning roli, diniy erkinlik, pikir erkinliki, emgek hoquqi we az sanliq milletler hoquqi” qatarliq bir yürüsh mesililerni otturigha qoyidighanliqini bildürgen idi.

Söhbet bashlinishning aldida awstraliye bash ministiri juliye gillard xanim xitayni 3 künlük ziyaret qilip, wén jyabaw we xu jintaw bilen söhbet élip barghan we bu jeryanda kishilik hoquq, diniy erkinlik we az sanliq milletler hoquqigha hörmet qilishni telep qilghan idi.

Bezi analizchilar, atalmish az sanliq milletler mesilisining Uyghur we tibet mesilisi ikenlikini eskertip, Uyghur mesilisi yéqinqi yillardin béri gherb we xelq'ara kishilik hoquq teshkilatlirining diqqitini qozghaydighan mesile bolup qalghanliqi, buning Uyghur kishilik hoquqi éghir buzghunchiliqqa uchrawatqanliqi bilen munasiwetlik ikenliki ilgiri süridu.

Amérika browén uniwérsitétidiki shu wén li ependi bu qarashtiki xitay ziyaliylirining biridur. U mundaq deydu: shinjangning mesilisi yéqinqi bir qanche yildin béri alahide körünerlik otturigha chiqishqa bashlidi. Uzun yillardin buyan shinjangning til-yéziqi, medeniyiti we diniy étiqadi junggo hökümitining éghir buzghunchiliqigha uchrap keldi. Bu ehwalda mezkur mesile xelq'ara jem'iyet köngül bölüshke tégishlik mesile aylandi. Bu nahayiti normal bir ehwaldur. Halbuki,hazir yüz bériwatqan nöwettiki axbarat kontrolluqi, tor kontrolluqining küchiyishi, ey wéywéygha oxshash öktichi zatlar, kishilik hoquq adwokatliri we normal diniy étiqad erkinliki buzghunchiliqqa uchrawatqan bundaq ehwalda elwette xelq'ara jem'iyet özining diqqet nezirini junggoning ichkiri ölkilirige we shinjang mesilisige aghduridu.

Lékin, xitay hökümitining yuqiriqidek xelq'ara bésimlargha qayturghan inkasi nahayiti öktem bolup, uning bu mesilidiki pozitsiyisi gherb ellirining kishilik hoquq bésimini “Junggoning ichki ishlirigha arilashqanliq” dep ret qilishtur.

Xitay tashqi ishlar ministirliqi bayanatchisi xongléy tünügün élan qilghan bu heqtiki bayanatida eskertip, “Junggoning kishilik hoquq sahesidiki netijisi hemme ademge ayanliqi”, “Shunga junggo xelqining hemmidin bek sözleshke hoquqluq” ikenliki we shundaqla “Bashqilarning kishilik hoquqni bahane qilip, ichki ishlirigha arilishishigha qarshi turidighanliqi” ni bildürgen idi.