Кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилатиниң йеңи доклати

Сүрәт, кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилатиниң тор бетидин бир көрүнүш.

Кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилати Чаршәнбә күни елан қилған дуня кишилик һоқуқи вәзийитиниң 2009 ‏ - йилдики әһвалиға даир доклатида, хитай кишилик һоқуқ хатириси тәнқидләп, бу бир йилда кишилик һоқуқниң үзлүксиз дәпсәндичиликкә учриғанлиқини, пикир әркинлики, тутқунларни мәҗбурий иқрар қилдуруш, тән җазаси бериш, әдлийәниң тәрәпбазлиқи, әмгәк һоқуқиниң дәпсәндә қилиниши, кишилик һоқуқни қоғдиғучиларға зиянкәшлик қилиш, диний әркинлик, уйғур вә тибәтләрни бастурушниң көчәйгәнликини илгири сүргән.

612 Бәтлик доклатниң уйғурларға аит парагирафи асасән 2009‏ - йили йүз бәргән 5" ‏- июл вәқәси"гә аҗритилған болуп, доклатта хитай һөкүмити вәқәдә көп қисим хәнзуларни асас қилған 197 адәм өлди, дәп елан қилған болсиму, лекин "уйғур тәшкилатлар даириләрниң бу мәлуматини изчил рәт қилип, өлгән уйғурларниң сани интайин аз һесабланған", дәп қараватқанлиқини тәкитлигән.

Доклатта йәнә, хитай бихәтәрлик күчлириниң "5 - июл вәқәси"дә үрүмчидики уйғурлар мәркәзлик олтурақлашқан дөңкөврүк вә бәйгә мәйданини пүтүнләй қоршап, кәң көләмлик тазилаш елип барғанлиқини, вәқәни өз көзи билән көргүчиләрниң гуваһлиқиға асасланғанда, бихәтәрлик күчлириниң бу икки мәһәллидә уйғур яшларни вә балиларни ахтурғанлиқини, тутқун қилинғанларниң көп қисиминиң 20 яшлардики йигитләр, әң кичикиниң 14 яшлардики өсмүрләр икәнликини, тутқун қилиш һәрикити 8 - айниң оттурилириға қәдәр давамлашқанлиқини, лекин тутқун қилинғанларниң саниниң мәлум әмәсликини билдүргән.

5" - Июл вәқәси"дә зади қанчилик уйғурниң тутқун қилинғанлиқиға даир бу мәсилә үзлүксиз талаш - тартиштики бир тема болуп кәлди. Хитай һөкүмити дәсләпки чағда 1700 адәмниң тутқун қилинғанлиқини елан қилип, кейинки мәзгилдә 700 адәмниң тутуп турулуватқанлиқини билдүргән иди. Лекин дуня уйғур қурултийи вәқәдә из ‏- дерәксиз йоқап кәткән уйғурларниң аз дегәндә 10 миңға йетидиғанлиқини вә из - дерәксиз йоқалғанларниң үзлүксиз көпийиватқанлиқини илгири сүргән. Кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилати болса из ‏- дерәксиз йоқалғанларниң ақивити өзлирини әндишигә селиватқанлиқини билдүрди.

Кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилатиниң асия ишлар мәсули доктор софийә ричардсон ханим чаршәнбә күни доклат елан қилиш мунасивити вашингтонда өткүзгән ахбарат елан қилиш йиғинида мухбиримизниң соаллириға җаваб берип, 2009‏ - йили хитайда йүз бәргән зор һадисиләрниң бири, "наһайити рошәнки, шинҗаңда йүз бәргән мислисиз қалаймиқанчилиқтур. Бу вәқәдә бизни әң чоң әндишигә селиватқан нәрсә нурғун уйғур кишилириниң вә балиларниң мәҗбурий из - дерәксиз йоқап кәткәнклики вә шуниңдин бери уларниң һечқандақ из ‏- дерикиниң болмаслиқидур" дәп көрсәтти.

Кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилати доклатта йәнә, хитай даирилириниң америкидики "паалийәтчи вә сабиқ сиясий мәһбус" рабийә қадир ханимни намайишни пиланлаш вә тәшкилләш билән әйиблигәнликини, лекин бу қаришини испатлайдиған бирәр пакитни оттуриға қоймиғанлиқини әскәртип, "көпчилик анализчилар бу вәқә хитайниң узундин бери уйғурларға қаратқан кәмситиш сияситигә қайтурулған риаксийә" дәп қарайдиғанлиқини илгири сүргән.

Хитай һөкүмити 5" - июл вәқәси" дин кейин уйғур елиниң ташқий дуня билән болған интернет вә телефон алақисини үзүп ташлап, һазирға қәдәр әслигә кәлтүрмигән иди. Кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилати интернет вә телефон алақисиниң үзүп ташланғанлиқини тәнқидлигән шундақла даириләрниң "һөкүмәт ахбарат вастилирини вә пүтүн тәшвиқат қораллирини қоллинип, хәлқара вә ички қисимда бир тәрәплимилик тәшвиқат елип барғанлиқи"ни, 5"‏ - июл вәқәсидә әйиблинип өлүм җазасиға һөкүм қилинғанларниң соти әң әқәлли хәлқара өлчәмләргә тошмайдиғанлиқи"ни тәкитлигән.

Кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилатиниң иҗраийә мудири кәннис рус чаршәнбә күни вашингтондики ахбарат елан қилиш йиғинида обама һөкүмитиниң хитай кишилик һоқуқ мәсилисидики позитсийини тәнқидләп, униң хитай мәсилисидә юмшап кәткәнликини, интернет әркинлик чәклимисигә қарши җиддий ипадә билдүрүшини тәләп қилди.

Кәннис рус мундақ дәйду" :хитай мәсилисигә кәлсәк,президент кишилик һоқуқниң муһимлиқиға даир муһим сөзләрни қилған вә кәң даирилик пикирләрни оттуриға қойған иди. Лекин у далай лама билән көрүшүшни рәт қилип, сөзидә турмиди. Ташқи ишлар министири клинтон ханим өткән йилниң башлирида кишилик һоқуқ америкиниң хитайдики мәнпәәтигә дәхли қилмаслиқи керәкликини оттуриға қоюп, униң сөзиниң һулини колиди. Президент хитайниң сәддичин тосмиси мәсилисидә өзиниң баш әлчиси оттуриға қойған юмшақ йолни тутуп, сәддичин тосмисини чеқиветишни оттуриға қоймай, охшимиған әнәниләр һәққидә тохталди ... Мән шуни демәкчи, клинтон ханим бу һәптә интернет тоғрисида сөз қилғанда, униң бурунқи юмшақ муамилисини өзгәртиш пурсити кәлди. У өзиниң бурунқи мәйданида үзлүксиз чиң турамду яки хитайниң тор бекити вә интернет мәсилисидики бастуруш сияситигә конкрет вә тәнқиди позитсийисини ипадиләмду ? биз буниңға қараймиз."

Кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилати бу бир йилда пикир әркинликиниң үзлүксиз боғушқа учрап, "хитайниң мухбирлар, тор бекити вә сани 338 милйон тор қолланғучиға чәклимә қойғанлиқи"ни, "бу доклат йезиливатқан мәзгилдә аз дегәндә 28 нәпәр ахбарат хадиминиң һакимийәтни ағдурушқа күшкүрткүчилик қилиш вә дөләт мәхпийәтликини ашкарилаш дегәнгә охшаш ениқлимиси мүҗимәл җазалар билән түрмигә соланғанлиқини" илгири сүргән.

Юқиридики аваз улинишидин, бу һәқтики мәлуматимизниң тәпсилатини аңлайсиләр.