Amérika dölet mejlisi Uyghurlar toghrisida ispat bérish yighini chaqirdi

Amérika dölet mejlisidin bir körünüsh.

Amérika awam palatasining tashqi munasiwetler komitéti charshenbe küni "Uyghurlar - bir ziyankeshlikning tarixiy" dégen témidiki ispat bérish yighini chaqirip, munasiwetlik tereplerning Uyghurlar heqqidiki qarishi we pikir tekliplirini anglidi.

Awam palata ezasi, awam palata tashqi munasiwetler komitéti terkipidiki xelq'ara teshkilatlar, kishilik hoquq we közitish komitétining re'isi déléyxunt ependi riyasetchilikidiki yighinda xitayning Uyghur siyasiti, Uyghurlarning weziyiti, medeniyet we diniy mesililer, güentanamodiki Uyghurlarning ehwali qatarliqlar merkezlik muzakire qilindi.

Déléyxunt yighinda sözligen nutuqida yighinning chaqirilish sewebini chüshendürüp, "bügün biz tunji qétim jiddiy bir yighin chaqirip, Uyghurlar xitayda uchrawatqan mu'amile shundaqla güentanamodiki Uyghurlargha da'ir heqiqiy ehwallarni we buninggha munasiwetlik nurghun mesililerni igileymiz" dep körsetti.

Yighinidiki sözide xitayning Uyghur siyasitini tenqidligen déléyxunt, xitayning Uyghurlargha yürgüzüwatqan siyasiti irqiy tazilash katigoriyisige yatidighanliqini eskertti. U mundaq deydu": xitay hökümiti sadir qiliwatqan éghir kishilik hoquq depsendichilikining tizimliki nahayiti uzun. Bu, ayallarni séstimiliq depsende qilish, mejburlash xaraktéridiki bir perzentlik siyasitige asasen hamildar ayallarning balisini mejburiy chüshürüsh qatarliqlarni öz ichige alidu. Xitay Uyghurlargha qarshi milliy perqni chiqish qilip, pütün bir irqni yaki pütün bir millet kishilirini yoqitishtin ibaret irqiy tazilash wastilirini qollandi. Démokratik öktichiler we dindarlarni türmige tashlash xitaydiki mewjüt omumiyüzlik éghir mesile bolup kéliwatidu."

Uyghur herikitining rehbiri, dunya Uyghur qurultiyi re'isi rabiye qadir xanim awam palata tashqi munasiwetler komitétidiki ispat bérish yighinida ispat bergen zatlarning biri idi. U, amérika Uyghur jem'iyitining mu'awin re'isi alim séyitofning terjimanliqidiki guwahliqida xitayning Uyghurlargha qaratqan basturush siyasiti Uyghur xelqining diniy we medeniyet kimlikige qaritilghanliqini, xitayning térrorluqni bahane qilip, Uyghurlarni basturuwatqanliqini bildürdi. U, "sherqiy türkistandiki térrorluq qarilashlarning kishini bi'aram qilidighan teripi bu türlük qarilash, qolgha élish we ölüm jazalirining kishini chöchitidighan derijide pakit asasi yoqluqidur. Abduraxman azat we qurbanjan hémitlarning dilosida weqeni öz közi bilen körgen sayahetchilerning bayani hökümetning dégenlirige oxshimaydu. Biz xitay edliye organlirining sotta bu pakitlarni nezerge alghan yaki almighanliqini bilmeymiz" dédi.

Güentanamodiki Uyghurlar mesilisi yighinda eng köp tilgha élin'ghan mesililerning biri boldi. Chünki bu yighin tinch okyandiki palaw döliti güentanamodiki 17 neper Uyghurni qobul qilidighanliqini élan qilghan mezgilde ötküzülgen idi. Yighinda awam palata ezasi dana rohrabakér bush hökümitining güentanamodiki Uyghurlargha tutqan siyasitini tenqidlep, "bu Uyghurlar düshmen jengchisi emes, belki ular dostane, amérikigha qayil kishiler idi. Ular xitay xelqini sorawatqan béyjing diktaturlirining düshmini. Ular sherqiy türkistanni bésiwaldi. Bush hökümiti Uyghurlarni güentanamogha solap, ularni térrorchilar katigoriyisige kirgüzgen, bu xitay diktaturlirigha xoshamet qilish, iraq urushida xitayning qollishigha érishishtin ibaret chakiniliqning mehsuli" deydu.
 
Rohrabakér, bezi jumhuriyetchilerning güentanamodiki Uyghurlarni qoyup bérishke qarshi chiqqanliqini, lékin özining ularni orunlashturushni qollighanliqini bildürdi. 

Yighinda ispat bergen guwahchilarning yene biri, amérika xelq'ara diniy erkinlik komitétining re'is felis ge'ér xanim. U Uyghur ilidiki diniy erkinlik weziyitini analiz qilip, xitayning Uyghurlardiki diniy angni ajizlitidighan tedbirlerni yolgha qoyuwatqanliqini bildürdi. Ge'ér xanim, " xitayning shinjangdiki tinch diniy pa'aliyetler we diniy ipadilerge qaratqan cheklimisi ziyade qattiq we iptida'iy. Shinjangdiki da'iriler olimpik yighini mezgilide Uyghurlarning diniy pa'aliyetlirini chekleshni kücheytidighan tedbirlerni yolgha qoydi. Bu yéngi tedbirler ayallar we yashlardiki diniy angni ajizlitish herikiti, siyasiy ölchemge toshmighan diniy ölümalarni chetke qéqish, oqughuchilarni tetilde nazaret qilish, 'qanunsiz diniy kitaplar'ni musadire qilish we 'qanunsiz diniy merkezlerni pichetlesh qatarliqlarni ö ichige alghan" dep körsetti.

Félis ge'ér xanim dölet mejlisige,xitay türmisidiki Uyghur diniy zatlirining mesilisini otturigha qoyup, ular bilen körüshüshni telep qilish, xitay bilen amérika arisidiki kishilik hoquq söhbitini kücheytish, amérika b d t ning omumyighini we kishilik hoquq kéngishining yighinida Uyghur mesilisini otturigha qoyush qatarliq tekliplerni berdi.
   
Yighinda amérika dölet mejlisi we hökümitining bashqurushidiki xitay ishlar komitétining mes'ul xadimi kara abramsom xanim bolsa, xitayning Uyghurlargha basturush siyasiti yürgüzüshtiki seweblerni chüshendürdi. Kara abramson xanim mundaq deydu": bu yerde Uyghurlarning özini xenzulardin perqlendürginidek, bu rayonning tarixiy we medeniyitining xitaydin perqlinidighanliqini xatirilesh muhim. Bugün xitayning bir qisimi bolghan bu jay Uyghur xelqining démokratik iradisi ipadiligen'ge qarighanda xitay kommunistlirining 1949 ‏ - yildiki kuch - qudritini namayen qilidu.

Xitay hökümiti bu shert ‏ - shara'itlarni nezerde tutup, bu rayonni - milliy we diniy kimlik jehettiki perqi sewebidin, xitayning kontrolluqigha riqabet peyda qilidighan, muqimsizliqni keltürüp chiqidighan bölgünchilik heriketlerning yoshurun menbesi, dep qaraydu."

Rabiye qadir xanim bolsa, xitayning sherqi türkistanda xitaylashturush siyasiti yürgüzüwatqanliqini agahlandurdi. Xitayning "köchmenlerni zor kölemlik yötkep, Uyghur ayallirini xitayning sherqidiki rayonlargha yötkigenlikini, sherqiy türkistanning nopus qurulmisida özgirish peyda qilghanliqini, bügün Uyghurlar öz wetinide az sanliqlar ornigha chüshüp qalghanliqini tekitligen rabiye qadir xanim, " uzun muddetlik iqtisadi istratégiye bilen medeni heqlirining depsende qilinishi teng yolgha qoyuluwatidu. Xitay sherqiy türkistanda xitaylashturushni aktip yolgha qoyuwatidu. Uyghur tili, Uyghur medeniyitiki diniy élméntlar qanunsizlashturuldi, cheklendi yaki xunukleshtürüldi" dep sözlidi.

U yene, amérikigha, ürümchide konsulxana échish, amérika tashqi ishlar ministirliqida Uyghur mesilisi ishxanisi qurush, xelq'ara tekshürüsh guruppisi qurup, Uyghur térrorchiliqi heqqidiki qarilashlarni tekshürüsh qatarliq tekliplerni berdi. Töwende rabiye qadir xanimning bügünki yighinda otturigha qoyulghan teklipler heqqidiki bayanigha qulaq salayli.

Yighinda ispat bergen zatlarning biri, amérika kirishtayin we yang qanun mulazimet shirkitining adwokati nuri türkeldur. U Uyghurlarning xitayda zerbe bérish nishanigha aylinip qalghanliqini eskertip, "xitay hökümitining Uyghurlargha qarshi teshwiqat herikiti Uyghurlarni xitay sheherliride asan zerbige uchraydighan ehwalgha keltürüp qoydi. Uyghurlar turqi we étnik alahidiliki sewebi asanla bayqiwélinidighan we zerbige uchraydighan nishan'gha aylinip qalmaqta" dédi.

U yene, amérika hökümiti we dölet mejlisige bezi tekliplerni berdi. Bu teklipler amérikining yéngi bash elchisi Uyghur ilini ziyaret qilip, öktichi zatlarning a'ile ‏ - tawabatlirini yoqlash, sherqiy türkistandiki Uyghurlargha medeniyet almashturush we ma'arip programmisi yolgha qoyush, güentanamodiki Uyghurlarni amérikigha élip qélish qatarliqlarni öz ichige alidu.