“күздики су вә бипаян асман” (3)

-Хитайда кишиләр азаб чекишкә көнүп қалған. Улар өзигә “мән немишқа азаб чекимән” дәп соалму қоймайду. Мәдәнийәт инқилабида нурғун яшлар йезиларға чүшүрүлүп, уларниң яшлиқ баһари һәтта бир пүтүн өмри вәйран болған. Әмма һазирғичә нурғун кишиләр ашу өзлиригә азаб тартқузған кишиләрни мәдһийиләйду.

Хитайда “қурбанлиқ бериш, пидакарлиқ қилиш” дегән наһайитиму алий, есил бир сөз. Лекин бу сөзниң мәлум бир диний өрп-адәтләр бойичә һайванларни қурбанлиқ қилиштин келип чиққанлиқини нурғун адәм билмәйду. Хитайда кишиләрни худди қурбанлиқ һайванлардәк қурбанлиқ беришкә, җенини пида қилишқа чақиридиған нурғун нахшиларни, һекайә-мақалиләрни, нурғун қәһриманлар хатирилирини давамлиқ аңлайсиз. “гуңшениң яғичи суға чүшүп кетипту, қандақ қилимиз? җенимизни пида қилип, суға чүшүп сүзүвалимиз. Әтрәтниң қой-калилири қар-боранда йоқап кетипту, қандақ қилимиз? өзимизни пида қилип, уларни тепип келимиз.” хитай пуқралири һазирғичә “биринчи, азабтин қорқмаймиз, иккинчи, өлүмдин қорқмаймиз” дегән шоарни ядлап йүриду. Бу шундақ тинч-аман дәвр турса, сән адәмләрни өлүмдин қорқмаслиққа чақирип, зади немә иш қилмақчи? у өлсә, саңа немә пайдиси бар? диққәт қилидиған болсақ, ашу мәдәнийәт инқилабидики инсанлиққа хилап шоарларниң һелиһәм қулақ түвимиздә яңраватқанлиқини һес қилимиз.

Хитайда биз давамлиқ аңлайдиған йәнә бир сөз болса “төһпә қошуш”. Әгәр компартийә сени кәчкичә төһпә қошушқа, пидакарлиқ қилишқа чақириватқан болса, демәк у сәндин пайдилиниватиду. Сениң төһпәң, униң янчуқиға чүшиду. Әгәр сән бир ширкәттә ишлисәң, ширкәт хоҗайини кәчкичә саңа “пидакарлиқ қил” дәвәрсә, у немә дегини? “сән җиқ ишлә, лекин мән саңа аз пул берәй” дегини. Әгәр бир дөләт кәчкичә пуқралириға “төһпә қош, өзүңни беғишла” десә, у һалда у очуқ-ашкара һалда сени юлимән, дегини. У һалда бири чиқип сориши мумкин: “адәм дегән җәмийәткә нисбәтән пидакар болмамду?” дәп. Әлвәттә болиду. Лекин бир җәмийәттә әркинлик вә баравәрлик болидикән, пидакарлиқ қилишму өзлүкидин шәкиллиниду. Әмма сән әркинлик вә баравәрликни бәрмәй туруп, пидакарлиқ тәләп қилсаң болмайду‏-дә!

Хитайда йәнә мундақ әһвал көп учрайду. Биз телевизорда кәчкичә дөләттин қутқузуш пули алған яки қутқузуш өйлиригә әкирип қоюлған бичариләрниң “партийигә рәһмәт, һөкүмәткә рәһмәт” дәп йиғлаватқанлиқини көримиз. Биз бу кишиләрни әйибкә буйрусақ болмайду, әлвәттә. Әксичә, хиҗил болмай ашу һәшқаллини қобул қиливатқан һөкүмәтни әйиблишимиз керәк. Саңа баҗ төләватқан пуқра ашундақ җапа-мушәққәттә яшиса, сениң йәнә шуларниң рәһмитини аңлайдиғанға йүзүң қандақ чидайду? һөкүмәт дегән хаталиқ өткүзмәйдиған, улуғ, шәрәплик бир орган әмәс. У әслидә биз, биз үчүн хизмәт қилсун, дәп сайлап, биз һоқуқ бәргән бир орган болуши керәк. Сән бир тазилиқчини пул берип яллисаң, униң қилған ишиға рәһмәт ейтамсән? у ишини яхши қилмисиму махтамсән? у ишини яхши қилмай туруп, вәзиписини ада қилмай туруп, сәндин мәдһийә күтсә қандақ болиду. Һөкүмәт хәҗлигән һәрбир тийин дегән пуқраниң янчуқидин чиқидиған турса, сән ач олтурғанда, у нәччә миң койлуқ һарақ ичсә, тамака чәксә, нәччә он миң койлуқ саәт тақиса, сән йәнә уни махтамсән?

Һөкүмәт дегән тәнқидни, өзиниң аҗиз нуқтилирини қобул қилиду. Шуңа нурғун хизмәтләрдә хәлқниң күчигә тайиниду. Адәттә иқтидарсиз һөкүмәтләрла кәчкичә өз-өзини махтап көккә көтүриду. У һәммә нәрсигә арилишивалиду-ю, һечнемини оңлап башқа әп чиқалмайду. 30 Йилдин буян хитайда әлвәттә бир қисим илгириләшләр барлиққа кәлди. Болупму иқтисад тәрәққий қилди. Әгәр буниңда чоқум һөкүмәтниң төһписи бар дейишкә тоғра кәлсә, у һалда униң төһписи пәқәт иқтисадқа аз арилишидиған бопқалғанлиқидур. 30 Йиллиқ тәҗрибә шуни испатлап бәрдики, һөкүмәт немигә аз арилашса, шу тәрәққий қилди. Әксичә, немигә шунчә арилишивалса, шу топа басқан пети қәпқалди. Хитайда немишқа киночилиқ тәрәққий қилмайду, чүнки уни дөләт башқуриду. Немишқа хитайда телевизорниң тайини йоқ? чүнки уни дөләт башқуриду. Немишқа хитайниң һазирқи заман әдәбиятчилиқида қолға чиққудәк бир әсәр йоқ, чүнки униңға дөләт арилишивалиду. Немишқа җуңголуқлар топ тепәлмәйду? җаваби йәнила охшаш чүнки һөкүмәт уни қоюп бәрмәйду?

Бу һөкүмәт тәнқидни қобул қилмайду, хушамәт қилмиғанға ғәзәплиниду. Улар кәчкичә мәдһийиләрни аңлашнила халайду. Шуңа бундақ бир реҗим астида адәттә “сәлбий хәвәрләр” йошурулиду. Чәтәл ахбаратлирида кәң йәр алған хәвәрләрни хитайниң ичидики ахбаратларда һәргиз көрмәйсиз. Әслидә “сәлбий хәвәрләр” дегән уқум өзи бир хата уқум. яман ишларни хәвәр қилиш сәлбий хәвәр язғанлиқ болмайду. Әслидә мана мушундақ йүз бәргән яман вәқәләрни хәвәр қилиш арқилиқ, кишиләрни тәрбийилигили, уларни охшаш хаталиқни садир қилмаслиқ үчүн агаһландурғили болиду. Бизниң тарих китаблиримизда хитайда йүз бәргән сәлбий вәқәләр, сиясий түзүлминиң хаталиқлири, коллектипниң зиянкәшликлири пүтүнләй йошурулған. Мана буларниң һәммиси әслидә бир дөләт тарихидики тәләйсизликләр, дәп қарилиши керәк. Әгәр сән вәтәнпәрвәр болидикәнсән, у һалда униң парлақ тәрәплиринила әмәс, бәлки униң аҗизлиқлирини, җараһәтлириниму қобул қилишиң керәк.

Биз давамлиқ өзимизни, балилиримизни зәһәрлик чекимликләрдин узақ тутуп кәлдуқ. Әмәлийәттә ялған билән, өчмәнлик вә инсанлиққа зит шоарлар билән толған маариптәк бизниң миңимизға қуюлидиған бундақ зәһәрләр техиму хәтәрлик.

Җәмийәтниң һәр қатлимидики кишиләр, дөләт кадирлири, оқутқучилар һәммиси қолидин келишичә бу системини өзгәртиш үчүн күч чиқарса, оқутқучилар шундақ зәһәрләрни балиларға аз өгәтсә, кишиләрниң өйини, дукинини өрүйдиған, қорсақтики балилирини чүшүрүветидиған дөләт кадирлири өзини әнә шуларниң орниға қоюп андин һәрикәт қилса андин җәмийәтни азрақ болсиму яхшилиғили болиду.

Қәдимдә бир киши бир ақилдин “қандақ қилғанда яхши адәм болғили болиду?” дәп сорапту. Ақил “меһир-шәпқәтлик вә очуқ-ашкара болғанда” дәпту. У киши йәнә сорапту “қандақ болғанда меһир шәпқәтлик, очуқ -ашкара болғили болиду?” ақил “худди күздики сүзүк су вә бипаян асмандәк болғанда” дәп җаваб берипту. Мениң көз қаришимчә, яхши адәм болуш дегәнлик инсанлиққа һөрмәт қилидиған, номусни билидиған болуш дегәнлик, меһир-шәпқәтлик вә очуқ-ашкара болуш дегәнлик дәл, башқиларниң орниға өзини қоюп ойлиялайдиған, пәзиләтлик болуш дегәнлик. Бу нәрсиләр сизгә мал-дуня әкәп берәлмәйду. Лекин мана булар адәмни һайвандин пәрқләндүриду.

Биз һазир чаң-тозанлар көк асманни тосувалған бир дәврдә яшаватимиз. Сиясәт мәйнәт, иқтисад мәйнәт, һәтта мәдәнийәтму чирик. Бизниң қәлбимиз әслидә худди күздики судәк вә бипаян асмандәк болуши керәк иди. Әмма, бу чаң ‏-тозан басқан асманда у ундақ сап туралмиди, у худди һазирла көйүп кетидиған нәрсигә айлинип қалди. Әгәр сиз почтидин от алидиған нәрсә әвәтсиңиз, улар халтиңизға “көйидиған мадда”; дегән бәлгини чаплап қойиду. Мән адәмләргиму чаплайдиған ашундақ бәлгә болсиди, дәп ойлаймән. Чүнки, бу бизгә йүрикимизни, йүрикимизниң меһир-шәпқәткә, пакизлиққа моһтаҗлиқини сәмимизгә селип турған болатти. Биз йүрикимизни чаң-тозанға толған һавадин қоғдишимиз керәк. У худди күздики судәк, бипаян асмандәк болуши керәк.

Бу мақалиниң баш қисмини Бу йәрдин Көрүң.