Канада лай чаң шиңни хитайға өткүзүп бериду

Лай чаң мәсилиси канада хитай мунасивәтлиригә сәлбий тәсир қилип кәлгән болуп, канаданиң ләй чаңшиңни хитайға қайтуруш қарари канада ташқи ишлар министириниң хитай зияритини әмдила ахирлаштурған бир вақитқа тоғра кәлди.

Канада федәрал сот мәһкимиси пәйшәнбә күни чүштин кейин, ләй чаңшиң һәққидики ахирқи һөкүмни чиқарди.Бу һөкүмдә ләй чаңшиң канада қелиш шәртлиригә уйғун әмәс вә у хитайға қайтурулса, һаяти хәвипкә учримайду. Хитай һөкүмитиниң униңға өлүм җазаси, тән җазаси бәрмәслик вә адил сот өткүзүш һәққидики капаләтлиригә ишинишкә болиду, дейилгән.

Ләй чаңшиңниң федәрал сот мәһкимисиниң хитайға қайтуруш буйриқиға қарита наразилиқ әрзиниң рәт қилиниши,униң канадада қелиш үчүн қанун йоли билән елип барған көрәшлиригә хатимә берилгәнлик болуп һесаблиниду. Бу 12 йилда униң сиясий панаһлиқ тиләш тәләплирини канаданиң һәр дәриҗилик сот мәһкимилири тәрипидин рәт қилди. Техи йеқиндила федәрал сот мәһкимиси униң канадада сиясий панаһлиқ тиләш салаһийитиниң йоқлуқи һәққидә һөкүм чиқарғаниди. У алдимиздики бирқанчә күн ичидә, хитайға қайтурулиду.

1999-Йили канадаға қечип кәлгән ләй чаңшиң, өзиниң хитай һөкүмитиниң юқири дәриҗилик әмәлдарлири оттурисидики һоқуқ талишиш көрүшиниң сиясий қурбани болғанлиқини, әгәр хитайға қайтурулса өлүм җазасиға учрайдиғанлиқини илгири сүрүп, канадада сиясий панаһлиқ тилигәниди. Хитай һөкүмити болса,униң әткәсчилик вә пара бериш йоллири арқилиқ, 80 милярттин көп хитай пули қанунсиз кирим қилғанлиқини әскәртип, уни, җумһурийәт тарихидики әң чоң әткәсчилик вә парихорлуқ дилосиниң баш җинайәтчиси, дәп әйибләп кәлди. Шундақла улар канада даирилиридин ләй чаңшиңни өзлиригә өткүзүп беришни, талай қетим тәләп қилди.Канада һөкүмити канаданиң қанун дөлити икәнликини, ләй чаңшиңниң тәқдиригә һөкүмәт әмәс, канада сот мәһкимиси қарар беридиғанлиқини тәкитләп, хитай даирилириниң тәлипини рәт қилғаниди.

Ләй чаңшиң һәққидики бу һөкүм канада ташқи ишлар министири, хитай зияритини әмдила ахирлаштурған бир вақитқа тоғра кәлди. Министир җоһн баирд бейҗиңни зиярәт қиливатқан мәзгилдә, канада билән хитай әмди буниңдәк әткәсчи җинайәтчиләр үчүн вақтини исрап қилмаслиқи керәк, дегән иди. Хитай һөкүмити канада сот мәһкиминисиниң һөкүмини қарши алидиғанлиқини билдүрди.

Әмма атақлиқ кишилик һоқуқ паалийәтчиси вә лай чаңшиңниң адвокати давид матас хитай коммунистлириниң кишилик һоқуқ хатирисиниң начар икәнлики вә хитайниң дөләт ичидики мурәккәп сиясий амиллар сәвәбидин,лай чаңшиң хитайға қайтурулғандин кейин, чоқум тән җазаси яки хорлуқларға учрайдиғанлиқини тәкитләп:
“хитай коммунистлири тән җазаси бериштә узун тарихқа игә.Улар тән җазасини чәкләйдиған хәлқаралиқ әһдинамини имзалиған болсиму,лекин буни задила иҗра қилғини йоқ.Әксичә көплигән дилолардин, тән җазасиниң кәң даиридә йүргизиливатқанлиқини көрүватимиз. Нөвәттә канада даирилири хитай коммунистлири билән апақ-чапақ болушқа башлиғанлиқи үчүнла хитайниң вәдилиригә ишиниватиду.Ләй чаңшиңниң тәқдири түрмидә сирлиқ һалда өлтүрүлгән униң акиси вә боғалтири билән охшаш бөлиши мумкин.” дәйду.

Федәрал һөкүмәтниң адвокати болса,канада һөкүмитиниң ләй чаңшиң һәққидики дәлил-испатларни тәпсилий көрүп чиққанлиқи,униң хәтәргә учраш мумкинчилики йоқлуқи вә уни хитайға қайтурушни кечиктүрүшниң зөрүр әмәслики,хитайда тән җазасиға учраватқанларниң көпинчә, диний азсанлиқлар вә сиясий өктичиләр икәнлики,адәттә дәлил-испатқа игә болуш үчүн тән җазаси берилидиғанлиқи,әмма ләй чаңшиң дилосидики дәлилләриниң хитай даирилири тәрипидин ала-бурунла топлунуп болунғанлиқи,униң үстигә ләй чаңшиңниң хитайда өткүзүлидиған сотиға канаданиң арилишидиғанлиқини,әскәртти.

Давид матас ләй чаңшиңниң хитайда адил сотлинидиғанлиқиға гуман билән қарайдиғанлиқи вә хитай коммунистлириниң ләй чаңшиң делосини дағдуға қилиш қилиш арқилиқ, өзлириниң чирик-парихорлиқини япмақчи вә хәлқниң наразилиқни басмақчи икәнликини тилға елип:
“хитай коммунистлири чирикликниң патқиғиға қолиқиғичә патти.Улар сайлам билән һакимийәткә кәлгән әмәс.Хәлқ парихор-чирик коммунист әмәлдарларни әйиблимәктә вә улардин қаттиқ нарази болмақта.Хитай коммунистлири ләй чаңшиңдәк бир шәхсни көтүрүп чиқип, өзлириниң чирикликкә-парихорлуққа қаттиқ қарши икәнликини көз-көз қилиш арқилиқ,хәлқниң ғәзипини басмақчи вә хәлқниң парихор әмәлдарларға болған диққәт-нәзирини башқа яққа буримақчи” дәйду.

Сиясий мулаһичиләр,хитайниң сабиқ партийә секретари җаң земин секратта чүшкән бир вақитта, ләй чаңшиңниң хитайға қайтурилиши хитайниң 18-қурултийида, мәркизи комитет сиясий биюросидикиләрниң алмишишиға тәсир көрситиду,дәп қаримақта. Бу йил 53 яшқа киргән ләй чаңшиң 80-йиллардин 90-йилларниң ахирлириғичә, хитайниң фуҗйән өлкисидә әткәсчилик,пара бериш вә башқа ғәйрий йоллар аталмиш сода қилип бейиған.

Бу мәзгилдә униң қоли хитайниң әң юқири қатлам әмәлдарлириғичә йәткән. Әйни вақитта, һазирқи хитай сиясий бюросиниң даимий әзалиридин  җя чиңлин, хә гочяң вә ши җинпиң қатарлиқлар фуҗйән өлкиси вә шямән шәһәридә юқири дәриҗилик вәзипиләрни өтигән болуп,ләй чаңшиң улар билән наһайити йеқин вә сирлиқ мунасивәтләрдә болған.

Бу үчәйлән җяң земин гуроһиниң адәмлири болуп, әгәр ләй чаңшиң хитайға қайтурулуп, бу сирлиқ мунасивәтни ашкарилиса, ху җинтав гуроһиниң үстүнлүкни игилишигә пайдилиқ болидикән. Ху җинтав җяң земинниң адими болған ши җинпиңниң кәлгүсидики избасарлиқ орнини бикар қилалмиған тәқдирдиму, лекин у, ши җинпиңдин кейин хитайда һакимийәтни башқуридиған избасарни өз алдиға бекитиш пурситигә еришидикән.