Kanada lay chang shingni xitaygha ötküzüp béridu

Lay chang mesilisi kanada xitay munasiwetlirige selbiy tesir qilip kelgen bolup, kanadaning ley changshingni xitaygha qayturush qarari kanada tashqi ishlar ministirining xitay ziyaritini emdila axirlashturghan bir waqitqa toghra keldi.

Kanada féderal sot mehkimisi peyshenbe küni chüshtin kéyin, ley changshing heqqidiki axirqi hökümni chiqardi.Bu hökümde ley changshing kanada qélish shertlirige uyghun emes we u xitaygha qayturulsa, hayati xewipke uchrimaydu. Xitay hökümitining uninggha ölüm jazasi, ten jazasi bermeslik we adil sot ötküzüsh heqqidiki kapaletlirige ishinishke bolidu, déyilgen.

Ley changshingning féderal sot mehkimisining xitaygha qayturush buyriqigha qarita naraziliq erzining ret qilinishi,uning kanadada qélish üchün qanun yoli bilen élip barghan köreshlirige xatime bérilgenlik bolup hésablinidu. Bu 12 yilda uning siyasiy panahliq tilesh teleplirini kanadaning her derijilik sot mehkimiliri teripidin ret qildi. Téxi yéqindila féderal sot mehkimisi uning kanadada siyasiy panahliq tilesh salahiyitining yoqluqi heqqide höküm chiqarghanidi. U aldimizdiki birqanche kün ichide, xitaygha qayturulidu.

1999-Yili kanadagha qéchip kelgen ley changshing, özining xitay hökümitining yuqiri derijilik emeldarliri otturisidiki hoquq talishish körüshining siyasiy qurbani bolghanliqini, eger xitaygha qayturulsa ölüm jazasigha uchraydighanliqini ilgiri sürüp, kanadada siyasiy panahliq tiligenidi. Xitay hökümiti bolsa,uning etkeschilik we para bérish yolliri arqiliq, 80 milyarttin köp xitay puli qanunsiz kirim qilghanliqini eskertip, uni, jumhuriyet tarixidiki eng chong etkeschilik we parixorluq dilosining bash jinayetchisi, dep eyiblep keldi. Shundaqla ular kanada da'iriliridin ley changshingni özlirige ötküzüp bérishni, talay qétim telep qildi.Kanada hökümiti kanadaning qanun döliti ikenlikini, ley changshingning teqdirige hökümet emes, kanada sot mehkimisi qarar béridighanliqini tekitlep, xitay da'irilirining telipini ret qilghanidi.

Ley changshing heqqidiki bu höküm kanada tashqi ishlar ministiri, xitay ziyaritini emdila axirlashturghan bir waqitqa toghra keldi. Ministir john ba'ird béyjingni ziyaret qiliwatqan mezgilde, kanada bilen xitay emdi buningdek etkeschi jinayetchiler üchün waqtini israp qilmasliqi kérek, dégen idi. Xitay hökümiti kanada sot mehkiminisining hökümini qarshi alidighanliqini bildürdi.

Emma ataqliq kishilik hoquq pa'aliyetchisi we lay changshingning adwokati dawid matas xitay kommunistlirining kishilik hoquq xatirisining nachar ikenliki we xitayning dölet ichidiki murekkep siyasiy amillar sewebidin,lay changshing xitaygha qayturulghandin kéyin, choqum ten jazasi yaki xorluqlargha uchraydighanliqini tekitlep:
“Xitay kommunistliri ten jazasi bérishte uzun tarixqa ige.Ular ten jazasini chekleydighan xelq'araliq ehdinamini imzalighan bolsimu,lékin buni zadila ijra qilghini yoq.Eksiche köpligen dilolardin, ten jazasining keng da'iride yürgiziliwatqanliqini körüwatimiz. Nöwette kanada da'iriliri xitay kommunistliri bilen apaq-chapaq bolushqa bashlighanliqi üchünla xitayning wedilirige ishiniwatidu.Ley changshingning teqdiri türmide sirliq halda öltürülgen uning akisi we boghaltiri bilen oxshash bölishi mumkin.” deydu.

Féderal hökümetning adwokati bolsa,kanada hökümitining ley changshing heqqidiki delil-ispatlarni tepsiliy körüp chiqqanliqi,uning xeterge uchrash mumkinchiliki yoqluqi we uni xitaygha qayturushni kéchiktürüshning zörür emesliki,xitayda ten jazasigha uchrawatqanlarning köpinche, diniy azsanliqlar we siyasiy öktichiler ikenliki,adette delil-ispatqa ige bolush üchün ten jazasi bérilidighanliqi,emma ley changshing dilosidiki delillerining xitay da'iriliri teripidin ala-burunla toplunup bolun'ghanliqi,uning üstige ley changshingning xitayda ötküzülidighan sotigha kanadaning arilishidighanliqini,eskertti.

Dawid matas ley changshingning xitayda adil sotlinidighanliqigha guman bilen qaraydighanliqi we xitay kommunistlirining ley changshing délosini daghdugha qilish qilish arqiliq, özlirining chirik-parixorliqini yapmaqchi we xelqning naraziliqni basmaqchi ikenlikini tilgha élip:
“Xitay kommunistliri chiriklikning patqighigha qoliqighiche patti.Ular saylam bilen hakimiyetke kelgen emes.Xelq parixor-chirik kommunist emeldarlarni eyiblimekte we ulardin qattiq narazi bolmaqta.Xitay kommunistliri ley changshingdek bir shexsni kötürüp chiqip, özlirining chiriklikke-parixorluqqa qattiq qarshi ikenlikini köz-köz qilish arqiliq,xelqning ghezipini basmaqchi we xelqning parixor emeldarlargha bolghan diqqet-nezirini bashqa yaqqa burimaqchi” deydu.

Siyasiy mulahichiler,xitayning sabiq partiye sékrétari jang zémin sékratta chüshken bir waqitta, ley changshingning xitaygha qayturilishi xitayning 18-qurultiyida, merkizi komitét siyasiy biyurosidikilerning almishishigha tesir körsitidu,dep qarimaqta. Bu yil 53 yashqa kirgen ley changshing 80-yillardin 90-yillarning axirlirighiche, xitayning fujyen ölkiside etkeschilik,para bérish we bashqa gheyriy yollar atalmish soda qilip béyighan.

Bu mezgilde uning qoli xitayning eng yuqiri qatlam emeldarlirighiche yetken. Eyni waqitta, hazirqi xitay siyasiy byurosining da'imiy ezaliridin  jya chinglin, xe gochyang we shi jinping qatarliqlar fujyen ölkisi we shyamen sheheride yuqiri derijilik wezipilerni ötigen bolup,ley changshing ular bilen nahayiti yéqin we sirliq munasiwetlerde bolghan.

Bu ücheylen jyang zémin gurohining ademliri bolup, eger ley changshing xitaygha qayturulup, bu sirliq munasiwetni ashkarilisa, xu jintaw gurohining üstünlükni igilishige paydiliq bolidiken. Xu jintaw jyang zéminning adimi bolghan shi jinpingning kelgüsidiki izbasarliq ornini bikar qilalmighan teqdirdimu, lékin u, shi jinpingdin kéyin xitayda hakimiyetni bashquridighan izbasarni öz aldigha békitish pursitige érishidiken.