Xitay lxasada bixeterlik tedibrlirini kücheytip, nechche yüz tibetni tutqun qilghan

7‏-May ikki tibet puqrasi lxasada özige ot qoyup, xitay hökümitining tibet siyasitige naraziliq bildürgendin kéyin, bu xil jiddiylik ilgirilep kücheygen. Chet'eldiki tibet teshkilatliri bolsa, xitayning basturush herikiti qarshiliqi heriketlirining ilgirilep küchiyishini keltürüp chiqiridighanliqini agahlandurdi.

27‏-May, lxasada ikki tibet puqrasining özini köydürüp, xitaygha naraziliq bildürüsh herikiti lxasadiki tibet puqralirining xitaygha qarshi naraziliqini qozghighan. Weqede nechche yüz kishi tutqun qilin'ghan. Yekshenbe küni lxasadiki eng muqeddes tawapgahlirining biri bolghan joxang ibadetxanisi aldida yüz bergen bu weqe, 2011‏-yili 3‏-aydin bashlap sichüen qatarliq ölkilerdiki tibet rayonlirida özini köydürüsh herikiti bashlan'ghandin buyan, tibet aptonom rayoni ichide tunji qétim yüz bergen özini köydürüsh weqesi bolup hésablinidu.

Radi'omiz igiligen uchurlardin melum bolushiche, özini köydürüsh weqesidin kéyin lxasada partlighan xitaygha naraziliq bildürüsh weqeliride 600 dek kishi tutqun qilin'ghan. Gerche bu san xitay hökümet da'iriliri we yaki musteqil menbeler teripidin ispatlanmighan bolsimu, biraq yerlik ahaliler radi'omizgha ashkarilap, mushunchilik ademning tutqun qilin'ghanliqini bildürgen.

Merkizi washin'gtondiki xelq'ara tibet herikiti teshkilatining bayanatchisi kéyt sandérsning ilgiri sürüshiche, yekshenbe küni yüz bergen weqede peqet “Weqeni resimge tartqan yaki sin'alghugha alghan” dégen guman bilen 60 din artuq adem tutqun qilin'ghan.

U : lxasada yekshenbe küni ikki kishining özini köydürüsh weqesige egiship, omumiy yüzlük bixeterlik tedbirliri yolgha qoyulghan. Biraq biz zadi qanche kishining qolgha élin'ghanliqini bilmeymiz. Emma, nurghun kishilerning zerbe bérish nishanigha aylan'ghanliqi bizge melum. Peqet “Özini köydürüsh weqesini resimge tartqan, sin'alghugha alghan” dégen guman bilen 60 din artuq adem tutqun qilin'ghan. Shundaqla yene sherqiy tibet rayonliridin diniy bayramgha qatnashmaqchi bolup lxasagha kelgen nurghun tibet puqrasi tutqun qilin'ghan. Ularning ichidiki béziler bu qétim özini köydürgen ikki tibet puqrasigha yurtdash kishiler. Ular naba we bora rayonlirining ahalisi. Bu ikki jay tibetning amdo rayonigha jaylashqan. Bu ikki jay bu qétim özini köydürgen ikki tibetlik yashning yurti. Bu ikki yashning boradin kelgini shu zamat ölgen. Uning a'ilisi lxasagha kélip, uning axiretlik ishlirini bir terep qilishni oylisimu, biraq buning mumkinchiliki yoqtek qilidu, dep körsetti.

Tibet rahiblirining özini köydürüp, xitayning tibet siyasitige naraziliq bildürüsh herikiti bashlighan 2011‏-yili 3‏-aydin buyan, az dégende 35 kishi özini köydürgen we az dégende 27 kishi ölgen. Xitay hökümiti özini köydürüp, xitaygha naraziliq bildürgen tibetlerni “Térrorchiliq” bilen eyiblep, ulargha tibet rohaniy dahiysi dalay lama we sürgündiki tibet pa'aliyetchilirining qutratquluq qiliwatqanliqini ilgiri sürüp kelgen.

Biraq xelq'ara tibet herikiti teshkilatidiki kéyt sandérs, xitayning bu jehettiki tenqidlirini ret qilip, dalay lamaning özini köydürüshni teshebbus qilmaydighanliqini bildürdi. U eskertip: xitay buningda dalay lamani eyibleydu. Emeliyet shuki, dalay lama özini köydürüshni teshebbus qilmaydu we özini köydürüshni toxtitish uning ixtiyaridiki mesile emes. Bu tashqiridiki küchler teripidin élip bériliwatqan heriket emes. Bu chetke qéqilghan, ézilgen, basturulghan, biraq özini ipadileshke urun'ghan tibetlerning öz aldigha élip bériwatqan indiwidu'al herikiti, dep körsetti.

Özini köydürüsh weqesi we uninggha egiship partlighan naraziliq herikiti nurghun tibetler buddining tughulushini xatirilesh mezmun qilin'ghan saga-dawa namliq diniy bayram munasiwiti bilen lxasagha toplan'ghan nahayiti sezgür bir mezgilde yüz bergen idi. Xitay hökümiti weqening kéngiyip kétishidin ensirep, intérnét, yanfon tékist yollanmisi qatarliq uchur alaqe wasitilirini kontrol qilishni kücheytken. “Shizang géziti” ning bu heqtiki xewiride, tibet aptonom rayonluq partkomning mu'awin sékrétari xaw pingning sözini neqil keltürüp, xitay amanliq küchlirige uchur alaqe wasitilirini kontrol qilish heqqide yolyoruq bérilgenliki qeyt qilin'ghan.

“Shizang géziti” yene, xaw pingning tibettiki jiddiychilikni dalay lama guruhi keltürüp chiqiriwatqanliqini eskertkenliki,“ Tibetning muqimliq weziyiti nahayiti murekkep we jiddiy” dep agahlandurghanliqini tekitligen. Biraq bezi közetküchiler, tibet weziyitining hazirqi ehwali xitay-dalay lama söhbitining meghlubiyetke uchurushi bilen munasiwetlik ikenlikini ilgiri sürüp, söhbetning meghlubiyiti tibetlerni zor ümidsizlikke giriptar qilghanliqini bildürmekte.

Xelq'ara tibet herikiti teshkilatidiki kéyt sandérs xanim, xitay-tibet söhbitining tereqqiyati ehwali heqqidiki so'alimizgha jawab bérip: nahayiti yaxshi so'al soridingiz. Chünki méning qarishimche, dalay lamaning wekilliri bilen xitay hökümitining resmiy qanalliri arisida munasiwet qurulup, kütkendek netije bermesliki, tibetlerni ümidsizlikke giriptar qilip, ularning sürgündiki tibet rohaniy dahiysi dalay lamadin yiraqlishishi hazirqi ehwalni keltürüp chiqiriwatqan seweblerning biridur. Axirqi qétimliq söhbet 2010‏-yili 1‏-aydin ötküzülgendin buyan, söhbetning resmiy qanallar arqiliq eslige kélidighanliqigha da'ir héchqandaq bésharet yoq. Ikki terep dawamliq alaqe qiliwatidu. Biraq bu sahede qolgha chiqqudek héchqandaq ilgirilesh yaki özgirish bolmidi. Méningche xitay hazir yéngi bir ewlad rehberlik qatlimi almishidighan zor tarixiy dewrde turuwatidu. Shunga ularning zéhni tibet kimlikini ipadileydighan herqandaq urunushni basturushqa qaritilghan, dep körsetti.

Xewerlerge qarighanda, yekshenbe küni lxasada yüz bergen özini köydürüsh weqesige egiship, charshenbe küni sichüenning gherbiy jenubidiki aba aptonom oblastida bir tibet ayalning özini köydürüsh weqesi yüz bergen. Chet'eldiki tibet kishilik hoquq teshkilatlirining ashkarilishiche, bu yil 33‏-yashlardiki bu ayalning 3 balisi bar bolup, u abadiki bir ibadetxanining sirtida özige ot qoyup bergen.