Ghayip bolghan manjular we yoqitiliwatqan Uyghurlar

2010 - Yili 11 - mart küni, xelq qurultiyi yighinigha kelgen bir manju ayal bashqa wekiller bilen tyenenmén meydanida.

Yéqinda xitay tilidiki "büyük éra" gézitide bu heqte bir parche tepsilat élan qilin'ghan. Nöwette, Uyghur ziyaliyliri manjular bilen Uyghurlarning ehwalini sélishturup, özige xas köz qarashlarni otturigha qoymaqta.

"Büyük éra" tor bétining 12 - ayning 1 - künidiki xewirige asaslan'ghanda, manju millitining nopusi 9,8 milyondin artuq bolup, xitayda tungganlardin qalsila nopusi eng köp milletlerning biri sanilidu. Emma xitayda bügün manju tilini bilidighan 100 adem qalmighan. Manju yéziqini bilidighanlarning sani 20 kishigimu yetmigen.

Birleshken döletler teshkilati we manju medeniyiti mutexessisliri manju til - yéziqini qoghdap qélish, manju medeniyitining izini öchürmeslikni tekitlep kelgen bolsimu, bügün qoghdap qalghudek manju til - yéziqi, manju medeniyiti qalmighan.

Xewerde körsitilishiche, hazirqi künde özini manju atap yürgenlerning hemmisila yeslidin bashlap xitay til - yéziqi bilen terbiyilen'genler bolup, manjuche örp- adetlirinimu untup ketken. Bir qisim manju ziyaliyliri 1985 - yilidin bashlap béyjingda manju tilidin heqsiz kurslarni échip, manju medeniyitini qutquzup qélishning eng axirqi tirishchanliqini körsetken bolsimu, asare - etiqe sépige qoshulup ketken bu medeniyetni qoghdap qélish meqsitige yételmigen.

Uyghur tarixchilirining qarishiche, melum bolghinidek, 1876 - yili Uyghur wetinige tajawuz qilip, bu zéminning namini "shinjyang" dep atighan zozungtang bashchiliqidiki tajawuzchi qoshunning yétekchi küchi manjular idi. Bügün tarix sehipisidin tamamen dégüdek yoqalghan millet manjular, yer sharida yoqalghan eng axirqi bir til we medeniyetmu manju til - medeniyiti bolup qalghan.

Uyghur ziyaliyliri manjularning yoqilishini Uyghurlar üchün eng chong derslik dep qarimaqta. Bolupmu atalmish "qosh tilliq ma'arip" siyasiti Uyghur wetinide yeslidin bashlap mejburi yolgha qoyuliwatqan bügünki künde, Uyghurlarningmu manjular yoluqqan teqdirge duchar bolup qélishidin endishe hés qilmaqta.

Bezi ziyaliylar Uyghurlarning diniy étiqadi, milliy örp - aditi, til- yéziqidiki xitaygha tüptin oxshimaydighan amillarning Uyghurlarni assimilatsiyidin saqlap qalalaydighanliqini tilgha alsa, yene bezi ziyaliylar, xitayning bu qeder éghir zulum siyasiti izchil dawamlashsa, Uyghurlar heqiqetenmu öz ana tilidin mejburi ayrilsa, manjularning béshigha kelgen bu künning haman bir chaghda Uyghurlarningmu béshigha kélidighanliqini tekitlimekte.

Xitayning atalmish qosh tilliq ma'arip siyasitini "Uyghurlarni xitaylashturush siyasiti" dep qaraydighan gérmaniyidiki Uyghur ziyaliysi rahile xanim "Uyghurlar peqet küresh qilish arqiliqla özini qutuldurup qalalaydu" dédi.

Rahile xanim yene, chet'ellerdiki Uyghurlarningmu öz ana tilini, medeniyitini we örp - adetlirini qoghdash ehmiyet bérishining zörürlikini tekitlidi.
 
"Büyük éra" tor bétining xewiride eskertilishiche, xitay paytexti béyjingdiki "gugong"gha oxshash meshhur orda - saraylar manju medeniyitining yaldamiliri bolsimu hemde uning heshemitige qiziqquchilar köp bolsimu, lékin manjularning til - medeniyitige a'it bashqa miraslar manjular arisidimu yoqap ketken.

 Manjular sherqiy shimaldiki lyawning, jilin, xéylongjang qatarliq ölkilerge merkezliship olturaqlashqan. Asasi ahalisi xitay bolghan bu ölkilerde xitaylarning arisigha qumgha su singgendek singip ketken.

Manju ziyaliylirining inkasliridin melum bolushiche, manju tili we medeniyitige étibar bérish bolmighan. Xitay millitining kemsitish we yeklesh xahishlirimu xitaylishishni tézletken amillarning biri bolghan. Bolupmu, xitaylar bilen qara qoyuq öylük - ochaqliq bolush hadisiliri manju millitini éritip tügetken.

Uyghur ziyaliyliri atalmish qosh tilliq ma'aripning tipik assimilyatsiye siyasiti ikenlikini tekitlesh bilen birge, Uyghur qizlirining ichkiri xitaygha ishlemchilikke tutulishinimu assimilyatsiye siyasitige baghlaydu. Ularning qarishiche, xitay hökümitining ilgiriki aylarda "halqima tereqqiyat stratégiyisi" shu'ari bilen Uyghur wetinini xitaydiki 17 ölke, sheherge bölüp bergendin kéyin, bu ölkilerdin téximu köp xitay köchmenlirining yötkiliwatqanliqi yaki yötkilish aldida turghanliqi, Uyghur wetinide weziyetni téximu jiddiyleshtüridighan amilgha aylan'ghan. Qoshtilliq ma'arip we köchmen kelküni aldimizdiki yillarda Uyghurlarning téximu köp qarshiliq heriketlirige sewep bolishi mumkin iken.