Leghmen téxnikisini marko polo élip kelgenmu yaki öginip ketkenmu? (1)

• Muxbirimiz welining bu heqtiki melumati
• Download story audio

Irlandiyide chiqidighan Irish Times gézitining 6 ‏- öktebir sanida, yazghuchi kilifford kunanning "leghmen téxnikisini marko polo élip kelgenmu yaki öginip ketkenmu? dégen téma xitayda téxiche talash-tartishta" serlewhilik maqalisi élan qilindi. Bu maqalide xitayda sijil dawamlishiwatqan bu munazire xewer qilinish arqiliq zamanimizda Uyghurlar duch kéliwatqan ri'al mesililer Uyghur tarixidiki muhim weqeler qisqartip bayan qilin'ghan.

Ürümchi okyanlarning eng yéqin yéridinmu 2250 kilométir yiraqliqta

- Xitayning gherb teripidiki "shinjang" dep atiliwatqan bir chong rayon, bu jayni ziyaret qilghanliki kishide béyjing tereptin alahide perqlinip turidighan özgiche bir jay dégen tuyghu peyda qilidu, - dep bayanini bashlaydu irlandiyilik yazghuchi kilifford kunan, - bu rayondiki bazarlar, meschitler, yerlik xelqning xitay tilida emes, belki özining Uyghur tilida sözlishidighanliqi, en'eniwiy kiyim - kéchek shekilliri, ulardiki yawrupa érqigha xas alahidilikler, bu rayonda dawamlashqan türkiyche yémek-ichmek türliri ... Bularning hemmisi kishige bu rayonning sherqiy asiyagha oxshimaydighan özgiche bir rayon ikenlikini namayen qilip turidu. Derweqe, bu sheher dunyadiki okyanlarning eng yéqin yéridinmu 2250 kilométir yiraqliqta turidu. Asiya chong quruqluqining merkizige jaylashqan, he désila chang -tozan yaghidighan bu ürümchi shehiridiki sabiq sowét ittipaqi sheklidiki bük-baraqsanliq körkem kochilar téxiche mining köz aldimdin ketmeydu.

Uyghurlarning yurtlirigha intayin tiz sür'et makanlishiwatqan xen milliti

- Bazarlirida nahayiti ötkür pichaq-xenjerler ochuq-ashkara sétilidighan ürümchi shehiri, xitayda gerche yawayiliq mewjut bolup turuwatqan jay dep hésablansimu, - dep bayanini dawamlashturidu irlandiye yazghuchisi kilifford kunan, - emma "xen" dep atilidighan köp sanliq millet del özliri yaman köridighan, dunyagha eyiblep körsitiwatqan, pichaq-chaqmaqni özige hemrah qilidighan musulman Uyghurlarning yurtlirigha intayin tiz sür'et kélip makanlishiwatidu. Bu hadise kishige 1970 ‏- yillardiki irlandiyini eslitidu.

Xujintaw yéqinda tarixtiki xanlardin éship ketkenlikini köz-köz qildi

- Xitayning altidin birige teng kélidighan bu térritoriyini xitay hökümiti yüz yillardin buyanqi bir ölkisi dep hésablaydiken, gerche bu térritoriyini idare qilish xitay üchün asan'gha chüshmey kéliwatqan bolsimu, ‏ - dep bayanini dawamlashturidu irlandiye yazghuchisi kilifford kunan, - hazirqi kommunist xitay hökümiti bu jaydiki türkiy musulmanlarni ötken esirde manjur xanliri boysundurghan dégenni seweb qilip körsetmekte. Hetta xitay re'isi xujintawmu, yéqinda bu rayonni ziyaret qilish arqiliq, béyjing hökümitining bu rayonni idare qilishta tarixtiki xanlardinmu zor muweppeqiyet qazan'ghanliqini dunyagha köz-köz qildi.

Xitayning Uyghurlargha qilghan adaletsizliki we rabiye xanimning kishilik hoquq pa'aliyiti

- Erebche élipbe sheklini qollinidighan Uyghurlarning, üzbék we qazaqlarning ürümchining kochilirida bimalal yüridighan sépige xitaydin kelgen "xen" dégen millet qétiliwalghanla emes, belki ular hazir bu rayonda asasiy gewde boluwalghan, - dep bayanini dawamlashturidu irlandiye yazghuchisi kilifford kunan, - béyjing hökümiti 1997 ‏- yili ghuljida Uyghurlarni "bölgünchi" dégen bednam bilen keng- kölemde basturghan idi. Hökümetning Uyghurlargha qaratqan mushundaq adaletsiz mu'amilisi Uyghur ayal tijaretchi rabiye qadir xanimning Uyghur xelqining kishilik hoquqini qolgha keltürüsh yolidiki küreshlirini qollash terepdari bolushini keltürüp chiqardi. 11 Baligha ana bolghan rabiye xanim Uyghur xelqning kishilik hoquqini qollashqa bashlighan haman, xitay hökümiti uni "dölet mexpiyetlikini chet'ellerge ashkarilighan" dégen bednam bilen türmige tashlidi. Rabiye xanim buyil özining kishilik hoquq muweppeqiyetliri üchün nobil tinchliq mukapatigha körsitildi. Yazghuchi kilifford kunanning éytishiche, dunya kechürüm teshkilati izchil türde xitayni bu rayondiki yerlik Uyghurlarning, bolupmu öz ishigha özi xojayinliq qilishni teshebbus qilidighan kishilerning kishilik hoquqini depsende qildi, dep eyiblep kelmekte.

Xitayning énérgiyige bolghan éhtiyaji tüpeylidin Uyghurlar basturuluwatidu

-Xitayning énérgiyige bolghan éhityajini, shu éhtiyaj üchün Uyghurlar basturushqa uchrawatqanliqini dunya chüshinidu, - dep bayanini dawamlashturidu irlandiye yazghuchisi kilifford kunan, - shinjang dep atilidighan bu jayning yer astida mol néfit we tebi'iy gaz bayliqliri bar, qisqisi bu rayondiki cheksiz chöl-jezirilerde éléktir hasil qilish üchün üksimeydighan shamal bayliqimu bar. Shamalla emes, énérgiye hasil qilish üchün her qaysi oymanliqilarda yéterlik aptapmu bar. Kilifford kunanning bayan qilishiche yene, bu rayondiki bayliqlarni xitayning öz sheherlirige biwaste shümürüp kétidighan néfit turubiliridin bashqa, hetta aptomobillirimu kéche-kündüz sépi üzülmey qatnawatidu. (Dawami bar)