Mongghul döliti zamanida tibet nediki xitay dölitining zémini bolghan iken?

Xitay hökümiti özi tarix yazdurup 'tibetning igilik hoquqi junggo teripidin kontrol qilinishi miladi 13 ‏ - esirdin bashlan'ghan' dewatidu. Emma yéqinqi yillardin buyan tibet mesilisining xelq'aralishishigha egiship, xitay - tibet munasiwiti heqqide élip bérilghan mulahiziler xitay hökümitining bu köz geplirini keskin ret qilmaqta.
Muxbirimiz weli xewiri
2008.04.24

 Hazir béyjingda turup tetqiqat we yazghuchiliq bilen shughulliniwatqan wang lishong ependimu, del mushundaq weziyette keyni - keynidin maqale élan qilip, xitay hökümitining tibet tarixi toghrisidiki neziriyilirige reddiye berdi.

Xitayning 'miladi 13 ‏ - esirde tibet junggogha qaraytti' dégini bir ghelite gep

Wang lishong ependi mushu bir nechche kün ichide, tibet mesilisi heqqide 'küzütüsh jurnili' da keyni - keynidin üch parche maqale élan qildi. Uning bayan qilishiche, chinggizxan dewride, tibet xanliqi mongghullargha qarshiliq körsitelmeydighan halgha chüshüp qalghan, emma yenila özige özi xoja bolup turatti.

Xitay beglikliri bolsa bu dewrde alliqachan chinggizxan we uning ewladliri teripidin pütünley tarmar qilin'ghan idi. Wang lishong ependining éytishiche, eyni zamanda 'junggo' dep bir döliti bolmighan xitaylar hazir 'miladi 13 ‏ - esirde tibet junggogha qaraytti' dégen gepni aghzidin chüshürmeywatqanliqi bir ghelite ish.

Yüen sulalisi xitay döliti emes mongghul döliti idi

Wang lishong ependi xitay hökümitining tibet heqqidiki neziriyilirini ret qilip mundaq deydu: miladi 13 ‏ - esirdiki yüen sulalisi xitayning döliti emes, belki u mongghullarning döliti idi. Shu dewrde, chinggizxanning newrisi oktayxan saja ibadetxanisini güllendürüsh yoli bilen tibetni toluq diniy erkinlikke ige qilghan idi.

Eyni zamanda tibet shekilde mongghul dölitige qaram bolsimu, emma u yenila özige özi xoja bolup turghan idi. Bu dewrde xitayning özining hetta tibetchilikmu döliti yoq tursa, tibet nediki xitay dölitining térritoriyisi bolup qaptiken?

' Renglik közler' we xitaylar

--- Chong quruqluqta mongghullar qurghan yüen sulalisi dewride,‏ --- dep bayanini dawamlashturidu wang lishong ependi, --- ‏ tarixiy xatirilerde ' renglik közler' dep atilidighan gherb tereptiki milletler we tibetler ali derijilik ademler dep hésablinatti. Xitaylar bolsa derijisi eng töwen millet idi. Eyni zamanda mongghullar changjang deryasining jenubidiki xitaylarning  jenubiy song dölitini tarmar qilish urushigha tibetlermu yardemleshken idi.

‏ --‏- ‏ Mongghul - tibet munasiwitide barliqqa kelgen yene bir pakit barki, ‏ --- deydu wang lishong ependi -  mongghullar xitayda hakimiyet yürgüzgen dewrde gerche tibetler mongghullargha boy sun'ghan déyilgen bolsimu, emma eyni zamanda shuqeder qudretlik bolghan mongghullar tibetlerning lama dinigha boy sun'ghan idi. Pakitqa hörmet qilghanda, ‏ --- deydu wang lishong ependi - miladi 13 ‏ - esirde, mongghullarning döliti, tibetlerning döliti we gherbtiki bashqa milletlerning döliti birlikte heriket qilip xitaygha hökümranliq qilghan idi. U zamanda xitaylarning özining döliti bolmighan.

Ming sulalisi peqet xitayning öz da'irisinila saqlap qélishni teshebbus qilidighan hakimiyet idi

Wang lishong ependi maqalilirida, mongghul sulalisidin kéyin xitaylar özi qurghan ming sulalisi dewridiki xitay - tibet munasiwitige da'ir pakitlarnimu otturigha qoydi. Uning bayan qilishiche, xitay hökümitining tarixchiliri ming sulalisinimu tibetke igilik hoquq yürgen dep 'delil' körsetmekte.

Wang lishong ependining éytishiche, xitay hökümiti ming sulalisi bilen etraptiki tibet qatarliq bashqa eller otturisida sowgha teqdim qilishqan, xet - mektup ewetishken, sayahet qilishqan weqelerning hemmisige xitayning u jaylargha igilik hoquq yürgüzgenliki dep belge qoyuwalghan. Bundaq 'deliller' 1985 ‏ - yili xitay hökümiti dölet pilan'gha kirgüzüp meblegh ajritip neshr qildurghan 'tibet jongguning ayrilmas bir qismi' namliq kitabqa mujessemlen'gen.

‏ --- Xitay déhqanliri qozghilingining yétekchisi ju yüenjang qurghan ming sulalisi, ‏ --- deydu wang lishong ependi - peqet xitayning öz da'irisinila saqlap qélishni teshebbus qilidighan hakimiyet idi. Ming sulalisi déngiz boyliridiki xitaylarningmu déngizdin sirtqa ötüshigimu ruxset qilmaytti. U dewrde, ming sulalisi bilen tibetler otturisida héchqandaq igilik hoquq munasiwiti bolmighan. Belki tibet eyni zamanda 'ming sulalisi menggu jaza yürüsh qilmaydu' dep békitken 15 döletning biri idi.
Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.