Муһит вә уйғур хәлқиниң һәқ-һоқуқлири

Әпсуски йеқинқи йиллардин буян хитай һөкүмитиниң уйғурлар дияриға қаратқан көчмән йөткәш, байлиқ ечиш сиясәтлири уйғур дияриниң бай тәбиий муһитиға, уйғурларниң һаят кәчүрүш шараитиға бузғунчилиқ вә апәтләрни елип кәлмәктә. Әмәлийәттә хитайниң асасий қануни вә муһит асраш қанунлирида көрситилгинидәк, хитай бир дөләт болуш сүпити билән иқтисад вә техника җәһәттә муһит асрашқа пайдилиқ сиясәт вә тәдбир қоллинип муһит асраш хизмитини иқтисади қурулуш вә иҗтимаий тәрәққият билән маслаштуруши шундақла пүтүн мәмликәт миқясида муһит асрап хизмитини назарәт қилип башқуруши шәрт иди. Уйғур зиялийлири хитайниң уйғур елидә елип бериватқан һәр қандақ бир һәрикитиниң өзиниң қанунлириға хилап болупла қалмай, тәбиәт қанунийитигиму хилаплиқ қилиш тәриқисидә давам қиливатқанлиқини тәнқид қилмақта.

Уйғурларниң бағ-варан игилики билән шуғуллиниш, һойла-арамлирини дәл ‏-дәрәх, гүл-гияһлар билән гүзәлләштүрүш, игә болған барлиқ тәбиий вә өзгәртип гүзәлләштүргән екологийилик муһитини асраш вә йешиллиқни сөйүштәк есил әнәниси, заманимизға кәлгәндә, хитай һөкүмитиниң тәбиәт қануниға, өзиниң қануниға, хәлқаралиқ қанунларда бекитилгән йәрлик хәлқләрниң һәқ-һоқуқлириға хилап һалда елип бериватқан шундақла мислисиз күчәйтиватқан байлиқ ечиш, нопус йөткәш, аталмиш тәрәққият сиясәтлириниң зәрбисигә учримақта. Буни уйғур елиниң һәр қайси җайлирида йүз бериватқан суниң булғиниши, атмосфераниң булғиниши, орман вә яйлақниң бузғунчилиққа учришиға охшаш екологийилик муһитниң охшимиған дәриҗидә бузғунчилиққа учраш әһваллиридин көрәләймиз.

Хитайниң асасий қануни, миллий территорийилик аптономийә қануни шундақла хитай муһит асраш қанунлиридиму тәбиий муһитни асрашқа мунасип нурғун түр, маддиларни көрәләймиз, әмма уйғур елидә елип бериливатқан қалаймиқан байлиқ ечиш, саяһәтчилик вә башқа тәбиәт қанунийитигә хилап, йәрлик хәлқниң арзусиға мухалип елип бериливатқан сиясәтләрдин бу қанунларниң иҗра қилинишиға нисбәтән соал туғулиду.

Миллий территорийилик аптономийә қанунниң 66-маддисида “һәр қандақ тәшкилат вә шәхс миллий аптономийилик җайларда байлиқ ечиш, қурулуш қилишта, үнүмлүк тәдбир қоллинип, шу җайниң турмуш муһити вә екологийилик муһитини яхшилиши, булғинишниң вә башқа иҗтимаий апәтниң алдини елиши вә уни тизгинлиши лазим” дәп ениқ бекитилгән.

45-Маддида “миллий аптономийилик җайларниң аптономийә органлири турмуш муһити вә екологийилик муһитни асрап вә яхшилап, булғинишниң вә башқа иҗтимаий апәтниң алдини елип вә уни тизгинләп, нопус, байлиқ вә муһитниң мас тәрәққиятини ишқа ашуриду” дәп бекитилгән.

Буниңдин башқа, бирләшкән дөләтләр тәшкилати елан қилған, хитай имза қойған “йәрлик милләтләрниң һәқ-һоқуқи әһдинамиси” диму буниңға даир мәхсус маддилар бар.

Мәзкур хәлқаралиқ қануний һөҗҗәтниң 26-маддисида “йәрлик хәлқләр өзлири игилигән, әнәниви җәһәттин өзлиригә тәәллуқ болған тупрақлири, территорийилири, су вә деңиз саһиллири қатарлиқ барлиқ байлиқлириға болған мәниви меһрини сақлаш, күчләндүрүш һоқуқиға вә буларни кейинки әвладлириға өткүзүп бериштәк мәсулийәтлирини ада қелиш һоқуқиға игә” дәп, йәнә-29маддисида “йәрлик хәлқләр өзлиригә тәәллуқ йәрләрни, территорийиләрни вә өз йәрлиридики байлиқлирини, бу җайларниң муһитини һәмдә бу земинларниң ишләпчиқириш сиғимчанлиқини сақлаш вә муһапизәт қелишқа һоқуқлуқ. Дөләт һечқандақ айримичилиққа йол қоймиған һалда йәрлик хәлқләрниң өз игидарчилиқидики бу йәрләрниң сақлиниши вә муһапизәт қилиниши үчүн пүтүн тәдбирләрни елиши шәрт” дәп бәлгиләнгән.

Мана булар хитай һөкүмитиниң уйғур диярида иқтисади қурулуш билән екологийилик муһитни қоғдашни мас қәдәмдә илгири сүргәндила иқтисадниң сиҗил тәрәққиятиға капаләтлик қилғили болидиғанлиқидәк қанунийәткә әмәл қилиш мәсулийити барлиқини көрситип берипла қалмай, уйғурларниң муһит қоғдаш җәһәттики өз һәқ-мәнпәитини вә мәҗбурийитини айдиңлаштурувелишқа түрткә болиду.

Америкида яшаватқан тарих пәнлири доктори қаһар барат әпәнди, хитай һөкүмитиниң уйғур елидә йолға қойған қара қоюқ байлиқ ечиш, саяһәтчилик сиясәтлириниң тәбиий екологийилик муһиттин башқа, мәдәний мирасларниму әслигә кәлтүргүсиз бузғунчилиққа учритиватқанлиқини, муһитни қоғдашни асас қилмиған бу хил ечиш тәрәққиятиниң уйғурларға, уйғур дияриға толдурғусиз зиян елип келидиғанлиқидин әндишә қиливатқанлиқини билдүрди.

Қаһар әпәнди зияритимиз ахирида йәнә, әмәлийәттә аптономийә қануни бойичә уйғур елидики һәр қайси наһийә дәриҗилик орунларниң өз райониниң муһитиға мас һалда муһит асраш қанунлирини бекитиш һоқуқи барлиқини шундақла, йәрлик орунларниң өзиниң тәбиий җуғрапийилик муһити вә шараитиға асасән муһит қоғдаш қанун тәдбирлирини йолға қоюшиниң уйғур елиниң аз учрайдиған гүзәл тәбиий муһити һәм қиммәтлик ғәйрий байлиқлирини қоғдап қелишта тәхирсизликкә вә зөрүрлүккә игә икәнликини әскәртти.