Mongghul ziyaliyliri : “Mongghullarning ehwali Uyghur hem tibetlerdinmu éghir”

Yéqinqi yillardin buyan xitayda yürgüzülüwatqan milliy siyasetke nisbeten Uyghur, tibet, mongghul qatarliq milletlerning naraziliqi barghanche kücheytmekte. Bügün radi'omiz ziyaritini qobul qilghan mongghul ziyaliyliri nöwette mongghullar uchrawatqan siyasiy, iqtisadiy hem milliy bésimning Uyghur hem tibetlerdinmu éghirliqini bildürüshti.

Mongghullar neziride jenubiy mongghuliye dep atilidighan emma xitay hökümiti teripidin ichki mongghul aptonom rayoni dep békitilgen rayondin ziyaritimizni qobul qilghan mongghul doxtur almas sirnud ependining bildürüshiche, nöwette jenubiy mongghuliyidiki mongghullarning örp-adet, til, medeniyet, ma'arip qatarliq jehetlerdin assimilyatsiye bolush ehwali tolimu éghirlashqan.

Almas sirnud ependi bu heqte toxtilip mundaq dédi:
“Qarang hazir biz jenubiy mongghuliyidiki mongghullarning ehwali, xitay hökümranliqi astida yashawatqan Uyghur, tibet qatarliq milletlerdin nechche hesse éghir bolmaqta. Hazir bizning bu yerde xitay millitining nopusi 80% tin éship ketti. Mongghul yaylaqliri térilghu yerlerge özgertilgini üchün mongghul charwichiliri öz turmush aditini özgertishke mejbur boldi, charwichilar barghanche namratlashti. Mongghul tilida oqughan balilirimiz xitayche sewiyisi töwen dep yeklinip xizmet tapalmidi. Mongghul tilidiki mekteplirimiz ma'aripni xitaychilashturush siyasiti sewebidin hazir yoqilish girdabida qaldi. Xitayche bilmisingiz kochigha chiqip nerse-kérek sétiwalalmaysiz. Jenubiy mongghuliyining sherqidiki mongghullargha xitayche famile qollinish teshebbus qilinip, eslidiki mongghulche isimlirini qollinish barghanche emeldin qalduruluwatidu. Idare ‏- organ, mektep hem zawutlarda ishlewatqan ashu azghine mongghullarningmu xizmet waqtida mongghul tilida bir-biri bilen söhbetlishishi xitay bashliqlar teripidin gumanliq dep qaralghini üchün, mongghullar öz-ara mongghul tilida söhbetlishishtin éhtiyat qilidu. Biz mongghullar nöwette bir millet süpitide yoqilish girdabigha kélip qalduq dések bolidu.”

Ilgiri Uyghur aptonom rayonining bayin'gholin mongghul aptonom oblastida yashighan hazir chet'ellerde olturaqliship qalghan bir mongghul ziyaliysi Uyghur tilida radi'omiz ziyaritini qobul qildi:
“Bu kishi öz bayanida Uyghur aptonom rayonidiki oyrat mongghulliri dep atalghan mongghullarning gherbiy qisim qebililirining mongghul medeniyitini jenubiy mongghuliyidiki mongghul qérindashlirigha qarighanda bir qeder mukemmel saqlap qalghan bolsimu, emma yenila xitay hökümitining milliy assimilyatsiye siyasitining tesiride yéqinqi birnechche yildin buyan örp-adet, til, medeniyet jehetlerde éghir buzghunchiliqqa yoluquwatqanliqini bildürdi.”

Chet'ellerdiki mongghul teshkilatliridin ichki mongghul xelq partiyisining yaponiyide turushluq bash katipi khere'id khuwisgalt ependi ziyaritimizni qobul qilip, jenubiy mongghuliyidiki mongghullarning assimilyatsiye bolush qedimining Uyghur aptonom rayonidiki oyrat mongghulliriningkidin téz bolushining, bu rayonning béyjingning xitay bolmighan milletlerge qaratqan siyasitidiki tejribe orni qilin'ghanliqi sewebidin dep qaraydighanliqini ilgiri sürdi:
“Shundaq xitay kommunist hökümiti 1947-yili jenubiy mongghuliyini ichki mongghul aptonom rayoni dep élan qilghandin buyan, özining xitay bolmighan milletlerge qaratqan barliq siyasetlirini eng awwal jenubiy mongghuliyide sinaq qildi. Béyjing hökümitining toxtimay xitay köchmenlirini rayon'gha köchürüshi netijiside, jenubiy mongghuliyidiki mongghullar hazir öz zéminida 20% lik nopusqa chüshüp qélip öz zéminidiki az sanliq milletke aylandi. Yaylaqlar özleshtürülüp déhqanchiliq meydanlirigha aylandurulup, mongghul charwichilirining tirikchilik yoli üzüwétildi. “Qosh tilliq ma'arip” namidiki ma'aripni xitaychilashturush siyasitimu eng ilgiri 90-yillarda jenubiy mongghuliyide mejburiy yolgha qoyulup, mana hazir mongghul mektepliri taqilish girdabida. Uyghur aptonom rayoni tewesidiki oyrat mongghulliri béyjing hökümitidin hem xitay ölkiliridin bir qeder yiraq bolghini üchün, ular Uyghur aptonom rayonidiki bashqa milletler bilen birlikte öz en'eniwi örp-aditi hem tilini bir qeder mukemmel saqlap qalalidi. Emma, hazir oxshashla milliy assimilyatsiye siyasitining xirisigha uchrawatidu.”

Khere'id khuwisgalt ependi sözide yene, mongghul kishilik hoquq pa'aliyetchisi xadagha oxshash bir qisim mongghul ziyaliylirining xitay hökümitining milliy assimilyatsiye siyasitige naraziliq bildürgini üchün türmilerge tashlinip, eng éghir jazalargha uchrawatqanliqini bildürdi.

Khere'id khuwisgalt ependi sözining axirida, nöwette Uyghur, tibet, mongghul qatarliq milletlerning bundin kéyinki teqdiri heqqide öz qarashlirini otturigha qoydi.

Khere'id khuwisgalt ependi sözide Uyghur, tibet, mongghul qatarliq milletlerning xitayda teqdirdash milletler ikenlikini, ene shundaq bolghini üchün, bu milletlerning chet'ellerde turushluq teshkilatliri öz pa'aliyetliride öz-ara hemkarliqni kücheytip, xitay démokratliri bilen birlikte hazirqi bir partiyilik mustebit xitay kommunist hökümitini aghdurup tashlighandila andin bu milletlerning öz teqdirini özi belgilesh shara'itini yaritalaydighanliqini tekitlidi.