'Муқимлиқни қорал күчи арқилиқ сақлиғили болмайду'

Сүрәт, 8 - авғуст күни, сирттин йөткәп келингән хитай қораллиқ қисимлириниң үрүмчигә кириватқан көрүнүши.

Хитай һөкүмитиниң бу қарариға нисбәтән дуня уйғур қурултийи қатарлиқ өктичи тәшкилатлар һәм хитай һөкүмитиниң уйғур аптоном районидики һөкүмранлиқ әһвалини көзәткүчиләр өз қаришини оттуриға қоюп, "хитай һөкүмити уйғур районида муқимлиқни қорал күчи арқилиқ сақлиялмайду," дәп көрсәтти.

Франсийә агентлиқиниң бу хәвири хитайниң шинхуа агентлиқиниң хәвиридин нәқил елип көрситилгән болуп, шинхуа агентлиқиниң 2 - феврал күнидики хәвиридә баян қилинишичә, хитай мәркизи һөкүмити "5 - июл вәқәси"дин кейин уйғур аптоном райониниң муқимлиқиға капаләтлик қилиш үчүн, 5000 нәпәр пәвқуладдә қораллиқ сақчини көпәйтишни қарар қилған болуп, булардин 3600 нәпири қобул қилинған. Һазир бир айлиқ алаһидә тәрбийиләштин кейин 1 - түркүмдә қобул қилинған 2360 нәпәр пәвқуладдә сақчи вәзипә иҗра қилишқа башлиған.

Чәтәлләрдики өктичи күчләрдин дуня уйғур қурултийиниң баш катипи долқун әйса әпәнди һәм нюйорктики хәлқара кишилик һоқуқ тәшкилатиниң хитай ишлири тәтқиқатчиси хе чиңлйән ханим радиомиз уйғур бөлүминиң зияритини қобул қилип хитай һөкүмитиниң уйғур елидә йүргүзүватқан сиясәтлири һәққидә тохталди.

Улар өз баянлирида, хитай һөкүмитиниң үзлүксиз һалда тинчсиз туруватқан уйғур районида йәрлик уйғур хәлқигә нисбәтән қаттиқ бастуруш сияситини қоллинип, хәлқниң пикир әркинликини боғидиған қанун - низамларни йолға қоюш, райондики һөкүмәт хизмәтчилиридин тартип аддий деһқанларғичә, аилә аяллириғичә, гөдәк уйғур балилиридин тартип, яшанған бовай - момайларғичә болған омумий хәлққә қарита, "милләтләр иттипақи тәрбийиси" елип бериштәк тәшвиқат васитилири қолланғанлиқиниң сиртида, райондики сақчи - әскәрләрни көпәйтиш арқилиқ районда "муқим вәзийәт" бәрпа қилмақчи болушини тәнқидләп, "хитай һөкүмити уйғур районида муқимлиқни қорал күчи арқилиқ сақлиялмайду" дәп көрсәтти.

Дуня уйғур қурултийиниң баш катипи долқун әйса әпәнди сөзидә, хитай һөкүмитиниң шәрқий түркистандики йәрлик хәлқ уйғурларниң иқтисадини яхшилашниң орниға, бу районда қаттиқ бастуруш сияситини йүргүзүп, сақчи -әскәрләрни көпәйтиш арқилиқ районда ниспи муқимлиқни әмәлгә ашурмақчи болуватқанлиқиниң биһудә урунуш икәнликини оттуриға қоюп, хитай һөкүмитиниң сияситини әйиблиди.

Долқун әйса әпәнди сөзини давамлаштуруп, хитай һөкүмитиниң бу хил қорал күчи арқилиқ, бастуруш арқилиқ ишқа ашурмақчи болған муқимлиқиниң кәйнидә техиму зор болған "муқимсизлиқ" амиллириниң мәвҗутлиқини, шуңа хитай һөкүмитиниң районда "муқимлиқ" ни сақлап қелиш үчүн қоллиниватқан барлиқ урунушлириниң ахириқи һесабта қаттиқ мәғлубийәт билән аяғлишидиғанлиқини тәкитлиди.

Нюйорктики хәлқара кишилик һоқуқ тәшкилатиниң хитай ишлири тәтқиқатчиси хе чиңлйән ханим хитай һөкүмитиниң уйғур аптоном районида йүргүзүватқан "қаттиқ бастуруш" сияситигә нисбәтән өз қаришини баян қилип мундақ деди: "хитай һөкүмитиниң уйғур қатарлиқ аз санлиқ милләтләр үстидин йүргүзүватқан сиясити һечқачан бу милләтләрниң һәқиқий һалда өз һәқ - һоқуқлирини өзи бәлгиләш әркинлики үстигә қурулмиған, бәлки қаттиқ бастуруш сиясити үстигә қурулған болуп, көрүнүштә уйғурларға аптономийә һоқуқи бәргәнликини елан қилип бу районға аптоном район намини бәргән болсиму, әмәлийәттә райондики йәрлик хәлқ болған уйғурларға қарита қаттиқ бастуруш сияситини йүргүзүватиду. Һазир хитай һөкүмити "муқимлиқ"ни тәкитләп район вәзийитини қорал күчи арқилиқ контрол қилмақчи болуватиду."

Хе чиңлйән ханим һазир хитай һөкүмитиниң бу райондики һөкүмранлиқиниң әмәлийәттә хитай коммунист һөкүмитиниң пүткүл хитай дөлитидики һөкүмранлиқиға тәсир көрситидиғанлиқини оттуриға қоюп мундақ деди: "һазир хитай һөкүмити тәкитләватқан муқимлиқ әмәлийәттә пәқәт шинҗаңниңла мәсилиси әмәс, бәлки буни пүтүн хитай вәзийити билән бағлап қараш керәк. Һазир 3 амил хитай коммунист һөкүмитиниң районда "муқимлиқ"ни тәкитлишигә сәвәб болмақта. 1 - Дин һазир хитай өлкилиридиму хәлқниң һөкүмәткә болған наразилиқлири күчийип тинчсиз вәзийәт шәкилләнмәктә, һәр йили 10 миң қетимдин артуқ наразилиқ һәрикәтлири һәр қайси җайларда йүз бәрмәктә, бу вәзийәтни контрол қилиш коммунист һөкүмәтниң бешини қатурмақта, шуңа хитай һөкүмити шинҗаңда "5 - июл вәқәси" дәк зор вәқәләрниң чиқишидин әнсирәйду; 2 - дин һазир хәлқарада тибәт вә шинҗаңниң бесивелинған земин икәнлики һәққидики қарашлар барғанчә күчәймәктә, хәлқарадиму нурғун дөләтләр чәтәлләрдики тибәт һәм уйғур тәшкилатлирини қоллаш позитсийисидә болмақта. Шуңа хитай һөкүмити чәтәлләрдики бу тәшкилатларниң дөләт ичидики хәлққә тәсир көрситишидин әнсиримәктә; 3 - дин хәлқара вәзийәттин алғанда, һазир хитай коммунист һөкүмити өзиниң бу районда бастуруш сияситини йүргүзүши қаттиқ әйибләшкә учримайду дәп қаримақта. У дуня иқтисади аҗизлишиватқан мушундақ бир пәйттә ғәрб дөләтлириниң иқтисади қийинчилиқтин өтүвелиш, хәлқара террорлуққа қарши туруш, иран һәм шималий корейиниң ядро қораллирини чәкләш қатарлиқ мәсилиләрдә хәлқара җәмийәтниң хитай билән һәмкарлишишни халаватқанлиқи қатарлиқ пурсәттин пайдиланмақчи болуватиду. Мениңчә, мана мушу 3 сәвәб хитай һөкүмитиниң райондики бастуруш сияситини барғанчә күчәйтиватқанлиқиниң сәвәби болса керәк."

Хе чиңлйән ханим сөзиниң ахирида, хитай һөкүмитиниң бу хил қорал күчи арқилиқ бастуруш сияситиниң ахирқи һесабта районда әкс тәсир пәйда қилидиғанлиқини, әгәр мушундақ давамлишивәрсә районда бундин кейин техиму көплигән наразилиқ һәрикәтлири йүз берип, ахириқи һесабта бу хил наразилиқ һәрикәтлириниң пүтүн хитай дөлитигә кеңийиши мумкинликини, у чағда хитай коммунист һакимийитиниң өз һакимийитини сақлап қелишқа амалсиз қалидиғанлиқини тәкитлиди.

Хитай вәзийитини йеқиндин көзитип келиватқан мутәхәссисләрниң қаришичә, уйғур аптоном райониниң муқимлиқини сақлаш үчүн, хитай даирилири қорал күчини көпәйтип райондики уйғурларға қарита қаттиқ бастуруш сияситини қоллиниш арқилиқ райондики муқимлиққа капаләтлик қилалмайдикән, бәлки бу районниң әсли игилири болған уйғурларға қарита өз земиниға һәм байлиқ мәнбәлиригә болған игидарчилиқ һоқуқини капаләтләндүрүп, районда демократик түзүм йолға қоюлғинидила андин бу районда тинч вәзийәтни барлиққа кәлтүргили болидикән. Әмма хитай һөкүмити һазир бу районда қанлиқ бастуруш сиясити йүргүзүп вәзийәтни контрол қилмақчи икән.

Юқиридики аваз улинишидин, бу һәқтики мәлуматимизниң тәпсилатини аңлайсиләр.

• Принт
• Һәмбәһр
• Әвәтиш

Барлиқ пикир - баянларни көрүш.

• Бүгүнки аңлитиш
• Илгирики аңлитишлар