Ottura asiyaning tunji islahat bayraqdari musa jarullah

“Ana yurt” romanining aptori merhum zordun sabirning tebiri boyiche éytqanda:“ Uyghurlar bilen tatarlar türk qewmliri ichide eng qedimiy medeniyetlik xelqlerdin bolghanliqi seweblik, stalin bu ikki milletke réspublika qurup bérishtini xalimighan”.

Uyghurlardin abduxaliq Uyghur we abdulqadir damollamgha oxshighan ot yürek kishiler xelqni oyghitish we yéngiche oqutush usulini yolgha qoyup, ilim - penni tereqqi qildurush yolida küch serp qilghan bolsa, tatarlardin musa jarullahgha oxshighan kishiler kéliwatqan xeterdin xelqni oyghitish we yéngiche oqutush yoli échip ma'aripni güllendürüsh yolida jan pida qilghan idi.

Musa jarullah heqqide köprek melumatqa ige bolush meqsiti bilen musteqil tetqiqatchi we neshriyatchi abduljélil turan'gha bir qanche so'al bilen muraji'et qilghan iduq.

Abduljélil ependi bilen söhbet

Abduljélil ependi mundaq dédi:“ Musa jarullah jedidizimning bayraqdari dep tonulghan alim. Sherqiy türkistanda bu alimni meyli ziyaliylar qatlimidikiler bolsun, meyli adettiki xelq bolsun hemme yaxshi bilidu. Ular musa jarullahning eserlirini köp oqiyalmighan bolsimu, uning shöhritini bilidu. Chünki bu alim türkiy xelqler ichide epsanige aylan'ghan bir kishi. Uning köp kitabliri Uyghurlar bilen yüz körishelmigen. Uning qur'an kerim heqqide ayrim chüshenchiliri bolghan. Biz türkiyige kelgendin kéyin alimning köp kitablirini körduq, türkchige terjime qilin'ghan eserlirimu köp. Bu kishi qeshqerge barghan we mekkide chaqirilghan islam qurultiyida Uyghur musulmanlirigha wekillik qilghan.”

Jedidizm bayraqdari musa jarullah

Musa jarullah 1875 - yili rusiyining yawropa qismidiki don deryasining qirghaqliridiki azak qel'esining shimaligha jaylashqan rostof shehiride dunyagha kelgen. Pelsepe, astronomiye, matématika saheliride bilim alghan. Ottura asiya we türkiyining dangliq medrisiliri bilen tonushup chiqip, bu medrisilerning héchbirige qayil bolmighan musa jarullah misir, iraq, iran, süriye qatarliq islam döletlirini aylinip chiqqandin kéyin, rusiyige qaytip kélip xelqni oyghitish we yéngiche ma'aripni yolgha qoyush ishigha qedem qoyghan. Bu mezgiller char rusiyining kommunistlar bilen élishwatqan chaghliri bolghanliqtin, xelqning raziliqini qolgha keltürüsh tamasi bilen musa jarullahning jedidizm herikitige deslepte yol qoyghan char rusiye padishahliqi kéyinche bu heriketni boghushqa bashlaydu.

1917 - Yili rusiyide partlighan öktebir inqilabidin kéyin, musa jarullah rusiye kommunistlirining chirayliq wedilirige ishinip, ulargha ümid baghlaydu, hetta kréml sariyida uzun - uzun söhbetlerni ötküzidu. Axirida rusiyide musa jarullahni tutush buyruqi chiqirilghanda, yurtini tashlap chet döletlerge hijret qilishqa mejbur bolidu.

Musa jarullahning pa'aliyetliri

Musa jarullah 1918 - yili pétrborgta “ El munber” namliq zhurnalni chiqirip, yéngiliqqa da'ir maqalilerni keng élan qilip xelqni oyghitishqa tirishqan. U 20 ge yéqin kitab yazghan bolsimu, bu kitabliri ichide eng meshhurliridin biri1925 - yili ufada yazghan“ Islamda mes qilguchi nersilerning hökümi”namliq esiri idi.

U 1926 - yili mekkide chaqirilghan dunya musulmanliri qurultiyigha yette kishilik bir guruppa bilen mekkige kélip, qeshqer musulmanlirigha wakaliten qurultaygha qatnashqan.

Musa jarullahning wapati

Musa jarullah yurtidin ayrilip, musapirchiliqta nurghunlighan döletlerge bérip özining ilmiy xizmitini gah eserlerni yézish bilen, gah zhurnal chiqirip maqale élan qilish bilen élip barghan. Heqqide tutush buyruqi chiqirilghan waqittin bashlap yurtigha baralmighan. Axiri misirgha bérip panahlinip 1947 - yili 10 - ayning 28 - küni wapat bolghan. Misirning “El éhram” gézitining shu waqittiki xewirige asaslan'ghanda, musa jarullah eyni waqittiki misir padishah a'ilisining zor iltipatigha érishken we qebrisi misirdiki xidiwiye jemetining padishahliq mazarliqidin orun alghan.

Yuqiridiki awaz ulinishidin, bu heqtiki melumatimizning tepsilatini anglaysiler.