Xelq'ara muxbirlar birliki: 2011-yilini xitaydiki axbarat erkinliki eng nachar bir yil dep bahalidi

Xelq'ara muxbirlar birliki 1926-yili ijtima'iy adalet, ishchilar hoquqi we insan heqliri terepdari bolghan bir guruppa zhurnalistning bir arigha jem bolushi bilen qurulghan bir ammiwi teshkilat. Merkizi bélgiyining paytexti biryussélda bolghan mezkur teshkilatning hazir dunya miqyasi boyiche 600 mingdin artuq ezasi we 100 din artuq dölette tarmaq ishxaniliri bar bolup, bu teshkilat herqaysi ellerdiki axbarat erkinlik weziyiti üstide tekshürüsh, közitish xizmetliri bilen birlikte zhurnalistlarning hoquqliri we ularning hayatiy bixeterlikini qoghdash üchün mexsus fond tesis qilip, pa'aliyet élip barmaqta. Xelq'ara muxbirlar birliki birleshken döletler teshkilati, yunésko, kishilik hoquq komitéti, qizil krést jem'iyiti, yawropa birliki qatarliq muhim organ-qurulushlar bilen birlikte xizmet qilidu.

Birlik yéqinda xitaydiki axbarat erkinlikining 2011-yilidiki ehwali heqqide mexsus doklat élan qilip, axbarat erkinliki, muxbirlarning bixeterliki, xelqning toghra melumatlargha ige bolushi, xewerlerning toghriliq derijisi weziyitini birmu-bir inchikilep tekshürüp chiqqan. Birlikning éytishiche, 2011-yili xitaydiki axbarat erkinliki 2008-yilliq béyjing olimpik musabiqisidin buyanqi eng nachar bir yil bolup, xitaydiki axbarat wasitiliri hökümet da'irilirining qattiq cheklimisige uchrighan. 2011-Yil ichide xitayda eng az dégende bir muxbir ölgen, bir ayal muxbir éghir yarilan'ghan. Eng az dégende 16 muxbir ishidin qoghlan'ghan. Bir qanche zhurnal hökümet da'iriliri teripidin emeldin qaldurulghan.

2011-Yili ichide xitay hökümiti axbarat nazaret orgini bolghan xitay merkizi teshwiqat idarisi arqiliq bir qanche qétim uqturush tarqitip, axbarat organlirining “Yasimen güli inqilabi”, yünnenning yingjang nahiyiside yüz bergen éghir yer tewresh apiti, wuken xelqining naraziliq namayishigha oxshash muhim weqeler heqqide melumat bérishige tosqunluq qilghan. Héchqandaq axbarat organliri weqe heqqide uchur tarqatmighan. Doklatta éytilishiche, hökümetning axbaratni kontrol qilish ehwalining 2011-yilidiki eng tipik misali 2011-yili 7-ayning 23-küni wénjuda yüz bergen poyiz soqulush weqesi bolup, xitay da'iriliri eyni chaghda pütkül neq meydanni qamal qilghandin kéyin, poyizni patqaq bilen kömüwetken. Weqe bolup aridin bir qanche sa'et ötkiche héchqandaq resmiy uchur tarqitilmighan. Kéyin alaqidar emeldarlar peqet merkizi xelq téléwiziye istansisighila uchur bergenning sirtida, bashqa héchqandaq axbarat orginini qobul qilmighan. Aridin bir kün ötkendin kéyin yeni 24-iyul küni axiri tömür yol ministirliqi bir axbarat élan qilish yighini uyushturghan. Emma bayanatchi wang yungping chet'ellik muxbirlarning so'allirigha toluq jawab bermigen. Muxbirlarning néme üchün poyiz kömüwétildi, dégen so'aligha u “Qutquzush xizmetlirini asanlashturush üchün kömüwétildi. Sen ishensengmu, ishenmisengmu sewebi shu” dep jawab bergen. Xelq'ara muxbirlar teshkilat yuqiridiki ehwalni xitaydiki xelq ammisigha biwasite munasiwetlik bolghan uchurlarning qamal qilinish ehwalining qaysi derijide wehimiliklikining tipik örniki dep tenqid qilghan. Doklatta körsitilishiche, xitay merkizi teshwiqat idarisi yene her qaysi axbarat organlirini weqe heqqide qutquzush xizmetlirining yaxshi ishlen'genliki, rehberlerning weqege köngül bölgenlikige oxshash teshwiqatni köprek qilishqa buyrughan. Xitaydiki bu xil ehwalning yéngi bir ehwal emeslikini bildürgen muxbirlar birliki doklatida oxshash ehwalning 2009-yili ürümchi weqesi yüz bergendimu sadir bolghanliqini tilgha alghan.

Melum bolushiche, xitaydiki chiriklik, saxtipezlik, parixorluqqa oxshash jama'etning menpe'itige taqishidighan xewerlerni ishligen nurghun muxbirlar ya öltürülgen, yaki tayaq yep, tehditke uchrighan. Téximu ejeblinerlik bolghini, bezi chong délolar heqqide xewer ishligen muxbirlar saqchilarning zorluq-zombuluq qilishigha uchrighan. Mesilen, bularning ichide loyang téléwiziyisining muxbiri li shyangning weqesi eng körünerlik. Yundidin yémeklik méyi ishlepchiqarghan zawutni pash qilghan li shiyang uzun ötmeyla yeni, 19-séntebir küni etigende öyining aldida ölük halda bayqalghan. Xénen saqchi da'iriliri weqeni derhal bulangchiliq dep élan qilghan bolsimu, emma xelq'ara jama'et buni muxbirlardin öch élish herikiti, dep qarighan idi. Xelq'ara muxbirlarni qoghdash jem'iyiti doklatida mana mushuninggha oxshash muxbirlarning zorluq-zombuluqqa we ölüm tehditige uchrash, xizmettin heydilish qatarliq ehwallarni tepsiliy misalliri arqiliq chüshendürüp, xitaydiki zhurnalistlarning ehwalining kishini qattiq chöchütidighanliqini ipade qilghan.

Doklatta yer alghan yene bir muhim nuqta bolsa, chet'ellik muxbirlarning nachar mu'amilige uchrash ehwali bolup, xitay da'iriliri we saqchilirining chet'ellik muxbirlargha xuddi “Bölgünchilik uruqini chachquchi” largha oxshash mu'amile qilidighanliqi bayan qilinip, buninggha yasimen güli inqilabi mezgilde namayish ehwalini xewer qilghili kelgen we shundaqla ema pa'aliyetchi gaw jishingni ziyaret qilmaqchi bolghan muxbirlarning xuddi qutratquchilargha oxshash mu'amilige uchrighanliqigha oxshash gewdilik misallar körsitilgen.

Teshkilat doklatida xitayda yüz bergen zor weqeler heqqide toluq we toghra melumatqa érishish imkanining xitay da'iriliri teripidin qattiq cheklinish bilen birlikte intérnéttimu bu heqte munazire qilghili bolmaydighanliqini bayan qilip, buninggha 2011-yili ichide Uyghur élide arqa-arqidin meydan'gha kelgen weqelerni misal qilip körsetken. Uningda mundaq déyilgen:
-7-Ayning 30-we 31-künliri saqchi da'iriliri 8 kishini étip öltürdi, bundin azraq ilgirila qeshqerde yüz bergen weqelerdimu ilgiri-kéyin bolup jem'iy 40 kishining yarilan'ghanliqi xewer qilindi. 1-Awghust küni saqchi da'iriliri 5 kishini térrorchi dep étip öltürdi. Bu heqtiki xewerler peqetla shinxu'a agéntliqi we shinjang Uyghur aptonom rayonluq hökümetke qarashliq tengritagh tor bétidila élan qilindi. Kishiler hazirghiche weqening heqiqiy mahiyitini bilmeydu, shu küni zadi némilerning yüz bergenliki heqqide héchqandaq musteqil bir köz qarash intérnét arqiliq élan qilinip baqmidi.

Teshkilat oxshash ehwalning tibet we ichki mongghuldiki weqelerdimu körülgenlikini tilgha alghan. Teshkilat mezkur doklatida, xongkongdiki axbarat erkinlik mesilisi üstide alahide toxtilip, xongkongning axbarat erkinliki xatirisining 2011-yili körünerlik halda chékin'genlikini qeyt qilip, buni démokratik bir xongkong üchün wehimilik dep körsetken.