Олимпикниң ечилиш мурасимини байқут қилиш һәрикитигә қатнишидиған дөләтләр көпийиватиду

• Мухбиримиз әркинниң бу һәқтики толуқ мәлумати
• Download story audio

Хитайниң тибәттики бастуруш һәрикити түпәйли бейҗиң олимпик мусабиқисини байқут қилидиған яки байқут қилиш еһтимали үстидә тохтиливатқан дөләтләрниң сани көпийиватиду. Пәйшәнбә күни йәнә бир явропа дөлити ечилиш мурасимини байқут қилдиғанлиқини елан қилди. Әгәр ғәрбтики демократик дөләтләр ичидә 8 ‏- авғусттики ечилиш мурасимиға қатнишишни байқут қилидиғанлар көпәйсә, бу һазирға қәдәр олимпик мусабиқисиға қатнишиш пиланида өзгириш болмиғанлиқини ейтиватқан америка президенти буш үчүн зор бесим болуп қелиши мумкин.

Байқут қилишни елан қилған дөләт вә шәхсләр үзлүксиз көпәймәктә

Америка президенти җорҗ бушниң бейҗиң олимпик мусабиқисиниң 8 ‏- авғусттики ечилиш мурасимиға қатнишиш пиланида һазирға қәдәр бирәр өзгириш болмиди. Лекин ғәрб әллиридә ечилиш мурасимини байқут қилидиған дөләтләр көпәйсә, бу, дуняға демократийә вә әркинликни тарқитиш вәдиси берип келиватқан президент буш үчүн зор бесим болуп қелиши мумкин. Чүнки хитай һөкүмитиниң тибәттики сиясити түпәйли бейҗиң олимпик йиғининиң ечилиш мурасимини байқут қилиш еһтимали яки байқут қилишни елан қилған дөләт вә шәхсләр үзлүксиз көпәймәктә.

Һазирға қәдәр бейҗиң олимпик мусабиқисиниң ечилиш мурасимини байқут қилиш еһтимали үстидә ойлинидиғанлиқини билдүргән дөләтләр ичидә франсийә билән белгийә бар болуп, франсийә президенти саркозий " пүтүн еһтималлиқларниң көздә тутулидиғанлиқи " ни билдүргән иди. Пәйшәнбә күни олимпикниң ечилиш мурасимини байқут қилидиған дөләтләр қатариға полша билән чехийә қетилди. Көзәткүчиләр явропа иттипақидики полшаниң җүмә күни явропа иттипақи ташқи ишлар министирлири йиғини словенийидә тибәт вәзийитини музакирә қилмақчи болуватқан мәзгилдә ечилиш мурасимини байқут қилиши, әтики йиғинда чиқидиған қарар хитай үчүн хушхәвәр болмайдиғанлиқиниң бишарити болуп қаламду, дәп қарашмақта. Полша баш министири доналд туский пәйшәнбә күни бейҗиң олимпик мусабиқисиниң ечилиш мурасимиға қатнашмайдиғанлиқини җакарлиди. У, полшаниң " зиннек хәвәрләр" гезитигә бәргән баянатида "мән бейҗиң олимпик мусабиқисиниң ечилиш мурасимиға қатнишишқа һәвәс қилмаймән " дәп тәкитлигән шундақла "сиясәтчиләрниң олимпик мурасимиға қатнишиши тоғра әмәс " дәп қарайдиғанлиқини билдүргән.

" Чоң дөләт сиясәтчилириниң агаһландуруш роли зор болиду "

Чехийиниң президенти ваклав клаус болса өзиниң олимпик мурасимиға қатнашмайдиғанлиқини, лекин өзиниң қатнашмиғанлиқи хитай һөкүмити үчүн еғир бесим һесаблинип кәтмәйдиғанлиқини илгири сүрди. Бу һәқтики баянатида "бәзи кичик дөләтләрдики сиясәтчиләрниң ечилиш мурасимиға қатнашмиғанлиқиниң агаһландуруш роли ойнайдиған яки ойнимайдиғанлиқиға бир немә демәк тәс " дәп тәкитлигән доналд клаус чоң дөләтләрниң ролини има қилип, " нопуси бизгә қариғанда 130 һәссә көп дөләт сиясәтчилириниң агаһландуруш роли зор болиду " дәйду.

Хитай ташқи ишлар министирлиқи баянатчиси чин гаң клаусниң олимпик байқутиға инкас қайтурушни рәт қилип, " мәлум дөләт сиясәтчисиниң тәклипни қобул қилиш - қилмаслиқи, униң шу дөләт олимпик комитетиға бәргән җаваби һесаблиниду. Мән буниңға баһа бәрмәймән" дәп тәкитлигән. Чехийә олимпик комитети болса президент клаусниң қарариға һөрмәт қилидиғанлиқини елан қилди. Президент клаус, прага шәһәр башлиқи, чехийә маарип министири вә муһит министиридин кейин бейҗиң олимпик йиғинини байқут қилған 4 ‏- нәпәр чехийилик сиясәтчидур.

" Хитай далай ламаниң вәкили билән сөһбәт өткүзүши керәк "

Ғәрб дөләтлиридә олимпик мусабиқисиниң ечилиш мурасимини байқут қилиш чақириқиниң күчийиши президент бушниң чаршәнбә күни хитай дөләт рәиси ху җинтавға телефон қилип, тибәт вәзийитигә әндишә билән диққәт қиливатқанлиқини хуниң сәмигә селишиға түрткә болди. Президент бушниң дөләт хәвпсизлик мәслиһәтчиси стипан хардлейниң әскәртишичә, буш телефон сөһбитидә "тибәттики зораванлиқтин әндишә қиливатқанлиқи, тәрәпләрниң өзини тутувелиши лазимлиқи вә далай ламаниң вәкили билән сөһбәт өткүзүшниң зөрүрлүкини наһайити күчлүк түрдә оттуриға қойған " . Хитай ташқи ишлар министирлиқи пәйшәнбә күнки ахбарат елан қилиш йиғинида ху җинтав билән бушниң сөһбитигә баһа берип, хуниң бейҗиң тибәт роһани даһийси билән сөһбәт өткүзүш қарариға келиштин бурун, далай лама олимпик мусабиқисиға "бузғунчилиқ" қилишни тохтатсун, дегәнликини билдүрди.

Хитай дуч келиватқан хәлқара бесим олимпик мурасимини байқут қилиш билән чәкләнгән әмәс. У йәнә, кишилик һоқуқ тәшкилатлириниң тибәттики вәқә үстидә хәлқара тәкшүрүш елип беришқа рухсәт қилиш бесимиға дуч кәлмәктә. Мәркизи нюйорктики кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилати пәйшәнбә күни хәлқара тәкшүрүш елип беришни тәләп қилиш билән биргә, хитайниң б д т кишилик һоқуқ кеңишидә пакистан, мисир вә сириланкиларниң ярдими билән кеңәшниң тибәт вәзийитигә даир музакирә күнтәртипини өзгәртивәткәнликини әйиблиди. Австиралийә, америка, словенийә, шветсарийә қатарлиқ дөләтләр чаршәнбә күни кишилик һоқуқ кеңишигә тибәт вәзийитини музакирә қилиш тәклипи бәргән, лекин хитай, пакистан, мисир вә сериланкилар йиғинда кишилик һоқуқ әһдинамисиниң музакирә қилинидиғанлиқини баһанә қилип, айрим бир вәқә үстидә музакирә елип беришқа қарши чиққан.

" Далай лама тибәткә қайтип кәлсун, биз әркинлик тәләп қилимиз "

Хитай лхаса шәһириниң омуми тәртипи әслигә кәлгәнликини тәкитләватқан болсиму, лекин лхаса шәһиридә тибәтләрниң хитайға қарши наразилиқи тохтиди дегили болмайтти. Хитай алдинқи күни чәтәлликләрни асас қилған 28 кишилик лхасани зиярәт қилиш мухбирлар өмики тәшкиллигән иди. Мухбирларни пәйшәнбә күни лхасадики җокаң ибадәтханисини зиярәт қилғанда ибадәтханидики 30 нәпәр раһиб хитай даирилириниң намайишчиларни бастурғанлиқини әйиблигән.

Бәзи раһиблар " тибәт әркин әмәс " дегән, мухбирларниң тибәттики вәқәни ташқи дуняға әйнән йәткүзүшини, даириләрниң өзлирини далай ламаға қарши турушқа мәҗбурлаватқанлиқини билдүргән. Зиярәт өмикидики бирләшмә агентлиқиниң бир мухбири бир раһибниң үн селип йиғлиғанлиқини, йәнә бир раһибниң "лхасадики вәқә билән далай ламаниң алақиси йоқ " дегәнликини хәвәр қилди. Тәйвән дуңсен телевизийә қанилиниң мухбири бир раһибниң өмәктики бир компартийә әмәлдарини " ялғанчи " дәп тиллиғанлиқини, раһипларниң " далай лама тибәткә қайтип кәлсун, биз әркинлик тәләп қилимиз " дәп шуар товлиғанлиқини мәлум қилди.

Хәлқара ахбарат бирләшмиси пәйшәнбә күни хитай даирилириниң бир қисим мухбирларни таллап тибәтни зиярәт қилдурғанлиқини қобул қилғили болмайдиған һәрикәт, дәп әйиблигән. Мәзкур орган хитайниң бу һәрикитини униң олимпик мәзгилидә ахбарат әркинликини қоюветиш вәдисигә хилап, дәп қарайдиғанлиқини, чәтәллик мухбирларниң тибәткә кириш чәклимиси бикар қилинишини тәләп қилди. (Әркин)