Olimpikning échilish murasimini bayqut qilish herikitige qatnishidighan döletler köpiyiwatidu

• Muxbirimiz erkinning bu heqtiki toluq melumati
• Download story audio

Xitayning tibettiki basturush herikiti tüpeyli béyjing olimpik musabiqisini bayqut qilidighan yaki bayqut qilish éhtimali üstide toxtiliwatqan döletlerning sani köpiyiwatidu. Peyshenbe küni yene bir yawropa döliti échilish murasimini bayqut qildighanliqini élan qildi. Eger gherbtiki démokratik döletler ichide 8 ‏- awghusttiki échilish murasimigha qatnishishni bayqut qilidighanlar köpeyse, bu hazirgha qeder olimpik musabiqisigha qatnishish pilanida özgirish bolmighanliqini éytiwatqan amérika prézidénti bush üchün zor bésim bolup qélishi mumkin.

Bayqut qilishni élan qilghan dölet we shexsler üzlüksiz köpeymekte

Amérika prézidénti jorj bushning béyjing olimpik musabiqisining 8 ‏- awghusttiki échilish murasimigha qatnishish pilanida hazirgha qeder birer özgirish bolmidi. Lékin gherb elliride échilish murasimini bayqut qilidighan döletler köpeyse, bu, dunyagha démokratiye we erkinlikni tarqitish wedisi bérip kéliwatqan prézidént bush üchün zor bésim bolup qélishi mumkin. Chünki xitay hökümitining tibettiki siyasiti tüpeyli béyjing olimpik yighinining échilish murasimini bayqut qilish éhtimali yaki bayqut qilishni élan qilghan dölet we shexsler üzlüksiz köpeymekte.

Hazirgha qeder béyjing olimpik musabiqisining échilish murasimini bayqut qilish éhtimali üstide oylinidighanliqini bildürgen döletler ichide fransiye bilen bélgiye bar bolup, fransiye prézidénti sarkoziy " pütün éhtimalliqlarning közde tutulidighanliqi " ni bildürgen idi. Peyshenbe küni olimpikning échilish murasimini bayqut qilidighan döletler qatarigha polsha bilen chéxiye qétildi. Közetküchiler yawropa ittipaqidiki polshaning jüme küni yawropa ittipaqi tashqi ishlar ministirliri yighini slowéniyide tibet weziyitini muzakire qilmaqchi boluwatqan mezgilde échilish murasimini bayqut qilishi, etiki yighinda chiqidighan qarar xitay üchün xushxewer bolmaydighanliqining bishariti bolup qalamdu, dep qarashmaqta. Polsha bash ministiri donald tuskiy peyshenbe küni béyjing olimpik musabiqisining échilish murasimigha qatnashmaydighanliqini jakarlidi. U, polshaning " zinnék xewerler" gézitige bergen bayanatida "men béyjing olimpik musabiqisining échilish murasimigha qatnishishqa hewes qilmaymen " dep tekitligen shundaqla "siyasetchilerning olimpik murasimigha qatnishishi toghra emes " dep qaraydighanliqini bildürgen.

" Chong dölet siyasetchilirining agahlandurush roli zor bolidu "

Chéxiyining prézidénti waklaw kla'us bolsa özining olimpik murasimigha qatnashmaydighanliqini, lékin özining qatnashmighanliqi xitay hökümiti üchün éghir bésim hésablinip ketmeydighanliqini ilgiri sürdi. Bu heqtiki bayanatida "bezi kichik döletlerdiki siyasetchilerning échilish murasimigha qatnashmighanliqining agahlandurush roli oynaydighan yaki oynimaydighanliqigha bir néme démek tes " dep tekitligen donald kla'us chong döletlerning rolini ima qilip, " nopusi bizge qarighanda 130 hesse köp dölet siyasetchilirining agahlandurush roli zor bolidu " deydu.

Xitay tashqi ishlar ministirliqi bayanatchisi chin gang kla'usning olimpik bayqutigha inkas qayturushni ret qilip, " melum dölet siyasetchisining teklipni qobul qilish - qilmasliqi, uning shu dölet olimpik komitétigha bergen jawabi hésablinidu. Men buninggha baha bermeymen" dep tekitligen. Chéxiye olimpik komitéti bolsa prézidént kla'usning qararigha hörmet qilidighanliqini élan qildi. Prézidént kla'us, praga sheher bashliqi, chéxiye ma'arip ministiri we muhit ministiridin kéyin béyjing olimpik yighinini bayqut qilghan 4 ‏- neper chéxiyilik siyasetchidur.

" Xitay dalay lamaning wekili bilen söhbet ötküzüshi kérek "

Gherb döletliride olimpik musabiqisining échilish murasimini bayqut qilish chaqiriqining küchiyishi prézidént bushning charshenbe küni xitay dölet re'isi xu jintawgha téléfon qilip, tibet weziyitige endishe bilen diqqet qiliwatqanliqini xuning semige sélishigha türtke boldi. Prézidént bushning dölet xewpsizlik meslihetchisi stipan xardléyning eskertishiche, bush téléfon söhbitide "tibettiki zorawanliqtin endishe qiliwatqanliqi, tereplerning özini tutuwélishi lazimliqi we dalay lamaning wekili bilen söhbet ötküzüshning zörürlükini nahayiti küchlük türde otturigha qoyghan " . Xitay tashqi ishlar ministirliqi peyshenbe künki axbarat élan qilish yighinida xu jintaw bilen bushning söhbitige baha bérip, xuning béyjing tibet rohani dahiysi bilen söhbet ötküzüsh qararigha kélishtin burun, dalay lama olimpik musabiqisigha "buzghunchiliq" qilishni toxtatsun, dégenlikini bildürdi.

Xitay duch kéliwatqan xelq'ara bésim olimpik murasimini bayqut qilish bilen cheklen'gen emes. U yene, kishilik hoquq teshkilatlirining tibettiki weqe üstide xelq'ara tekshürüsh élip bérishqa ruxset qilish bésimigha duch kelmekte. Merkizi nyuyorktiki kishilik hoquqni közitish teshkilati peyshenbe küni xelq'ara tekshürüsh élip bérishni telep qilish bilen birge, xitayning b d t kishilik hoquq kéngishide pakistan, misir we sirilankilarning yardimi bilen kéngeshning tibet weziyitige da'ir muzakire küntertipini özgertiwetkenlikini eyiblidi. Awstiraliye, amérika, slowéniye, shwétsariye qatarliq döletler charshenbe küni kishilik hoquq kéngishige tibet weziyitini muzakire qilish teklipi bergen, lékin xitay, pakistan, misir we sérilankilar yighinda kishilik hoquq ehdinamisining muzakire qilinidighanliqini bahane qilip, ayrim bir weqe üstide muzakire élip bérishqa qarshi chiqqan.

" Dalay lama tibetke qaytip kelsun, biz erkinlik telep qilimiz "

Xitay lxasa shehirining omumi tertipi eslige kelgenlikini tekitlewatqan bolsimu, lékin lxasa shehiride tibetlerning xitaygha qarshi naraziliqi toxtidi dégili bolmaytti. Xitay aldinqi küni chet'elliklerni asas qilghan 28 kishilik lxasani ziyaret qilish muxbirlar ömiki teshkilligen idi. Muxbirlarni peyshenbe küni lxasadiki jokang ibadetxanisini ziyaret qilghanda ibadetxanidiki 30 neper rahib xitay da'irilirining namayishchilarni basturghanliqini eyibligen.

Bezi rahiblar " tibet erkin emes " dégen, muxbirlarning tibettiki weqeni tashqi dunyagha eynen yetküzüshini, da'irilerning özlirini dalay lamagha qarshi turushqa mejburlawatqanliqini bildürgen. Ziyaret ömikidiki birleshme agéntliqining bir muxbiri bir rahibning ün sélip yighlighanliqini, yene bir rahibning "lxasadiki weqe bilen dalay lamaning alaqisi yoq " dégenlikini xewer qildi. Teywen dungsén téléwiziye qanilining muxbiri bir rahibning ömektiki bir kompartiye emeldarini " yalghanchi " dep tillighanliqini, rahiplarning " dalay lama tibetke qaytip kelsun, biz erkinlik telep qilimiz " dep shu'ar towlighanliqini melum qildi.

Xelq'ara axbarat birleshmisi peyshenbe küni xitay da'irilirining bir qisim muxbirlarni tallap tibetni ziyaret qildurghanliqini qobul qilghili bolmaydighan heriket, dep eyibligen. Mezkur organ xitayning bu herikitini uning olimpik mezgilide axbarat erkinlikini qoyuwétish wedisige xilap, dep qaraydighanliqini, chet'ellik muxbirlarning tibetke kirish cheklimisi bikar qilinishini telep qildi. (Erkin)