Muxbirlarni qoghdash komitéti: 'xitay, 2009 ‏- yili muxbirlarni eng köp tutqun qilghan döletlerning biri'

Süret, s n n ning, 2008 - yili martta yüz bergen tibet qozghilingi we xitayning muxbirlarni tutqun qilish we qiyin ehwallargha qoyush toghrisida bergen xewerliridin bir körünüsh.

Bu bir yilda xitay bilen iran muxbirlarni eng köp tutqun qilghan döletler bolup qalghanliqini, xitayning Uyghur tor betlirini taqap, tor bashqurghuchilarni tutqun qilghanliqini ilgiri sürdi.

Merkizi amérikining nyuyork shehiridiki xelq'ara muxbirlarni qoghdash teshkilati peyshenbe küni 2009" ‏- yili axbarat uchrighan yéngi hujum" dégen mawzuda doklat élan qilip, bu bir yilning yéqinqi 30 yildin buyan muxbirlar eng köp öltürülgen bir yil bolup qalghanliqini, xitay bilen iran muxbirlarni eng köp tutqun qilghan döletler ikenlikini bildürgen. Bu xitayning yéqinqi 11 yildin béri her yili üzlüksiz muxbirlarni eng köp türmige solaydighan döletlerning biri bolup bahalinishidur.

Doklatta, xitay da'irilirining 2009 ‏- yili 12 ‏- aygha qeder az dégende 24 neper muxbirni türmide tutup turghanliqini, türmidiki axbarat xadimlirining köp qisimining erkin qelemkeshler ikenlikini, bu bir yilda Uyghur tor betlirining éghir zerbige uchrap, Uyghur tor bashqurghuchilirining tutqun qilin'ghanliqini ilgiri sürgen.

5" ‏- Iyul weqesi"din burun Uyghur torchiliqi téz tereqqi qilip, Uyghur tor medeniyiti we tor jama'iti shekillinishke bashlighan idi. Xitay hökümiti 5"‏ - iyul weqesi"din kéyin zerbe bérish nishanini Uyghur tor betlirige qaritip, Uyghur tor betlirining 5" ‏- iyul weqesi"de jama'et pikiri teyyarlash roli oynighanliqini ilgiri sürgen. Uyghur torbetlirini pütünley taqapla qalmay tor bet igilirini, tor bashqurghuchilarni we torda maqale élan qilip, "shawgüen weqesi we xitay da'irilirining milliy siyasitini tenqid qilghan tordashlarni tutqun qilghan idi.

Muxbirlarni qoghdash komitéti doklatta, 5" ‏- iyul weqesi"din kéyin "diyarim" torining bashqurghuchisi dilshat perhatning tutqun qilin'ghanliqini, " Uyghurbiz " torining qurghuchisi ilham toxtini tutup, bir yérim ay qamap qoyghanliqini, "Uyghurbiz " torining bashqurghuchisi gheyret niyazning qolgha élin'ghanliqini tenqidligen.

Dilshat perhat "5‏ - iyul weqesi yüz bérip bir aydin kéyin, xitay bixeterlik da'iriliri teripidin ürümchidiki öyidin tutup kétilgen bolup, u hazirgha qeder iz ‏- dériki élinalmay kéliwatqan tor yétekchilirining biri idi. Dilshat perhatning en'gliyidiki akisi dilmurat perhat, inisining gunahsiz ikenlikini we uning qoyup bérilishi kéreklikini bildürdi.

Muxbirlarni qoghdash komitéti doklatta, xitay da'irilirining 2008 ‏- yili yüz bergen tibettiki lxasa weqesi we 2009 ‏- yili yüz bergen Uyghur aptonom rayonidiki ürümchi weqeside oxshimighan taktika qollan'ghanliqini eskertip, da'irilerning lxasa weqeside chet'ellik muxbirlarning tibetke kirishini chekligenlikini, lékin ürümchi 5" - iyul weqesi"de chet'ellik muxbirlarning ürümchige bérip, weqeni xewer qilishigha ruxset qilghanliqini tekitligen.

Eyni chaghda xitayning bu normalsiz herikiti chet'el axbarat wastilirining qarshi élishigha érishken bolsimu, lékin bu bir istisna'i weqe bolup, axbarat kontroli buning bilen yenggillimigen. Xitay hökümiti chet'ellik muxbirlarning ürümchi weqesige seweb bolghan gu'angdungdiki zawutqa we qeshqerge oxshash 2008 ‏- yili weqe yüz bergen weziyiti nazuk Uyghur sheherlirige kirishini chekligen idi.

Uyghur tor sahesidiki zatlar, xitay da'iriliri teripidin tutup kétilip hazirgha qeder iz - dériki yoq Uyghur tor bet qurghuchilirining sani 100 din ashidighanliqini bildürmekte. Diyarim tor bétidiki dilshat perhatning akisi dilmurat ependi, 5" ‏- iyul weqesi" xitay da'irilirining Uyghur torchiliqigha zerbe bérishtiki bahanisi bolup qalghanliqini eskertti.

Muxbirlar qoghdash komitéti doklatida yene, xitay da'irilirining "shinjang iqtisad géziti" we "shinjang qanun géziti"ning sabiq xizmetchisi, "Uyghurbiz" tor békitining bashqurghuchisi gheyret niyazni qolgha élip, dölet bixeterlikige tehdit sélish jinayiti sadir qilish bilen eyibligenlikini tenqidligen.

Gheyret niyaz 5" ‏- iyul weqesi"din kéyin xongkong metbu'atida bayanat élan qilip, 5" ‏- iyul weqesi" yüz bérishtin bir - ikki burun Uyghur aptonom rayonining re'isi nur bekrige Uyghur yashlirining 5‏ - chésla namayish qilmaqchi boluwatqanliqini doklat qilghanliqini, hökümetning tedbir qollinip, namayishning aldini élishini telep qilghan bolsimu, lékin nur bekrining buninggha perwa qilmighanliqini ilgiri sürgen idi. Londondiki dilmurat ependi, da'irilerni 5‏ - iyuldiki namayish toghrisida aldin'ala agahlandurghan kishilerning yalghuz gheyret niyaz emeslikini, dilshat perhat bu uchurni 2‏ - chésla xitayning tor bashqurush organlirigha yetküzgen bolsimu, lékin da'irilerning buninggha éren qilmighanliqini bildürdi.

Muxbirlarni qoghdash komitétining doklatida 2009 ‏- yili, muxbirlar we torda maqale yazidighan erkin qelemkeshler istibdat hakimiyetlerning éghir tehditige duch kelgenlikini, bu bir yilda öltürülgen her qaysi ellerdiki muxbirlarning sani 71 neper bolup, türmige solan'ghanlarning 136 ge yétidighanliqini ilgiri sürgen.

Yuqiridiki awaz ulinishidin, bu heqtiki melumatimizning tepsilatini anglaysiler.