Nopus we Uyghurlarning heq-hoquqliri

Yalghuz xitay nopusining köplep Uyghur élige yötkilishila emes, Uyghurlarning esli yashawatqan makanliridin siyaset yaki pilan boyiche mejburiy yötkiwétilishimu emeliyette Uyghurlarning qanunluq heq-hoquqlirining tajawuzgha uchrishi hésablinidu. Shundaqla bu Uyghurlarning mewjutluqigha tehdit élip kélidighan asasliq mesililer.

Uyghur aptonom rayonining siyasiy, iqtisadi, ijtima'iy we medeniyet merkizi bolghan ürümchide, aptonom rayonida eng hoquqluq bolghan Uyghur nopusining 10% kimu yetmeydighanliqi, xitay nopusining bolsa bu merkizi sheherde 85% tinmu éship ketkenlikining özidinla, Uyghurlarning heq-hoquqining qaysi derijide kapaletke ige ikenlikini körüwalghili bolidu.

Qaraydighan bolsaq, Uyghur élidiki xitay köchmenliri asasen Uyghur élining soda-sana'et, bayliq menbelirige orunlashqan. Xitay hökümiti Uyghur élini bashquruwatqan 60 yildin oshuq waqit ichide asasen xitay nopusi köp nisbetni igiligen bingtu'en'ge we ürümchi, shixenze, sanji, aqsu, korla qatarliq jaylarning tereqqiyatigha meblegh we küch chiqardi. Shunga Uyghur élide buning bilen qeshqer, xoten, aqsu, qizilsu, qumul, turpan, altay, chöchek qatarliq Uyghurlar we bashqa az sanliq milletler zich olturaqlashqan rayonlarning iqtisadi kirimi 10 hesse perqlinidu. Ötken yili élan qilin'ghan xitaydiki milyardérlar ichige Uyghur aptonom rayonidin 6 kishi kirgen bolup, ularning hemmisi xitay, shundaqla birimu Uyghur élide tughulup ösken emes, hemmisi köchmen xitaylar. Ularning jem'iy igidarchiliq qilidighan iqtisadi 50 milyard dollargha yetken bolup, bu, pütün Uyghur éli omumi iqtisadining 30%ini teshkil qilidiken. Buni ögen'gen Uyghurlar “Uyghur élidiki mana bu xitay milyardérlar milliy tengsizlikning nopustin bashqa iqtisadi, soda sahesidimu éghir boluwatqanliqini chüshendüridu” dep mulahize qilishqan idi.

Xitayning milliy térritoriyilik aptonomiye qanunning 29-maddisida “Milliy aptonomiyilik jaylarning aptonomiye organliri dölet pilanining yétekchilikide öz jayining maliye küchi, maddiy küchi we bashqa konkrét shara'itigha qarap yerlik asasi qurulush türlirini öz aldigha orunlashturidu” we yene 30-maddisida “Milliy aptonomiyilik jaylarning aptonomiye organliri shu jaygha qarashliq karxanilarni, kespiy ishlarni öz aldigha bashquridu” dep éniq békitilgen.

Halbuki,yéqinqi yillarni élip éytsaq, Uyghur yashlirining ishsizliq nisbiti intayin yuqiri boluwatqan shara'itta, Uyghur élige her yili xitaydin kélidighan aqqun ishchilarning sani bir milyondin éship kétidu, ular kélipla bimalal ishlargha orunlishalaydu, buninggha qarimay xitay hökümiti yene “Éshincha emgek küchliri” süpitide her yili bir milyon 200 mingdin artuq Uyghur yashlirini öz yurtliridin bashqa yurtlargha shundaqla bir qismini öz yurtida ish tépilmighandek xitay ölkilirige yötkimekte. Hetta Uyghurlarning qorumigha yetmigen balilirimu“Shinjang sinipliri” gha qobul qilinish namida ata-anisidin, yurtidin, medeniyitidin yiraqlashturulmaqta.Xitay hökümitining Uyghur élidiki ishsizlarni xitaygha, xitaydiki ishsizlarni Uyghur élige yötkeshtin ibaret bu mentiqsiz, emma meqsetlik istratégiyisi hetta xitaylarni shübhilendürgen idi, bu siyaset 2009-yilidiki 26-iyun shyawgu'en weqesidek Uyghur ishchilarning xitay ölkiliride irqiy hujumgha uchrashtek qanliq weqelirini meydan'gha keltürdi.

Uyghur yashlirining ishlemchi bolup xitaygha apirilip tökken qanlirimu xitay hökümitini bu xil tetür tanasip nopus yötkesh siyasitidin waz kechtürelmidi, 2010-yili mayda échilghan shinjang xizmet yighinidin kéyin, hökümet Uyghur élini 19 xitay ölke, sheherlirining saheler boyiche téz sür'ette échishigha qoyup bergendin buyan, üzlüksiz meblegh sélindi,toxtawsiz quruluwatqan zawut, karxanilardiki ish pursetliridin Uyghurlar yenila yiraq qaldurulmaqta. Xitayning köchmenlirini Uyghur diyarigha yötkesh we Uyghur yashlirini xitay ölkilirige yötkesh siyasiti yenimu sistémilashti, kücheytildi. Sheher qurulushi, karxana qurulushliri, bayliq échish siyasetliri dawamida Uyghurlar yurt-makanliridin qoghlanmaqta, köchüshke mejbur qilinmaqta, eksiche, xitay köchmenlirige yenimu kengri étibar siyasetliri yolgha qoyulmaqta. Yéqinda “Shinjanggha kelsengla shinjangliq bolisen” dégen xizmet prinsipi bilen, bir qanche yil ichide 6 milyon köchmenni yerlikleshtürüsh élan qilin'ghan idi. Xewer élan qilinip uzun ötmey yerlishishke tizimlatqan köchmenler 1 milyon 710 mingdin ashqanliqi 7-ayning 16-küni tengritagh torida xewer qilindi.

Emdi Uyghurlar duch kéliwatqan bu xil nopus yötkesh, köchmen yötkesh siyasetlirini xelq'araliq qanunlargha tetbiqlighandimu, Uyghurlarning xitayda yashawatqan puqra bolush, aptonomiye hoquqi yürgüzüshke hoquqluq millet bolush süpiti bilen qanunluq hoquqliridin mehrum qalghandin sirt,yerlik millet bolush süpiti bilen qoghdilishqa tégishlik menpe'et we heq-hoquqlirining xitay hökümiti teripidin éghir halda depsende qiliniwatqanliqini körüshke bolidu.

Xitay hökümiti imza atqan birleshken döletler teshkilatining yerlik milletler heq-hoquqi ehdinamisining 10-maddisida “Yerlik xelqler özlirining zémini, térritoriyisidin héch bir shekilde mejburiy yötkiwétilmesliki shert, toluq chüshendürüsh asasidiki erkin iradisi bilen otturigha chiqqan ixtiyarliqi bolmay turup, zörür bolghan anglashmilar imzalanmastin, kéreklik tölem tölenmestin, eng muhimi ulargha kéyinche qaytip kélish üchün imkaniyet yaritilmay turup, héchqandaq bir shekilde ularning bashqa jaylargha makanlashturulushi yüz bermesliki kérek” dep körsitilgen.

Mezkur xelq'araliq ehdinamining Uyghurche terjime nusxisini teyyarlighuchi amérikidiki memet toxti ependi xitayning qanunsiz köchmen yötkesh siyasitining Uyghurlarning milliy mewjutluqi, medeniyiti, örp-adetlirini saqlash, tupraqlirining ékologiyilik muhitini saqlishigha da'ir nurghun heq-hoquqlirigha chétilidighanliqini alahide eskertti.