Чәтәлләрдики нопузлуқ мутәхәссисләр хотән вәқәси һәққидә пикир баян қилди

Хотән вәқәси йүз берип, аридин 10 күн өткән болсиму, хитай даирилири вәқәниң тәпсилати, келип чиқиш сәвәби һәққидә дуняни қайил қиларлиқ мәлуматлар бәрмиди. Җүмлидин вәқәдә өлгән вә әсир чүшкән һуҗумчиларниң кимлики һәққидә һазирғичә учур бәрмәслики, хитайниң вәқә һәққдики баянлириға гуман пәйда қилди.

Хитай һуҗумчиларни дәсләптә бир гуруппа зораванлар дәп атиған; арқидин бир гуруппа тәрбийиләнгән террорчилар дәп атиған. Мутәхәссис николас бакколин бу һәқтә тохтилип, мундақ дегән: бу мәсилидә шинҗаңда, болупму җәнубий шинҗаңда, давамлишип келиватқан дөләткә қарши һәрикәтләр, шиддәтлик һәрикәтләр тарихини нәзәрдин сақит қилмаслиқ керәк.” бакколин бу арқилиқ вәқәниң һуҗум характерлик вәқә икәнликини инкар қилмайду. Буниң билән биллә уйғурларға хитай дөлити тәрипидин селиниватқан зулумни вә буниң уйғурларда шәкилләнгән кәлгүси тәқдиридин үмидсизлиниш әһвалини әслитип өтиду.

Бакколин дуня кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилатиниң асия ишлири мәсулидур. У һуҗумчиларниң тәшкилий мунасивитини тәһлил қилғанда четилиш даирисини кеңәйтивәтмәсликни тәшәббус қилиду. Хитай даирилири бу қетимқи вәқәдә, һуҗумчиларниң қолидин 30 данә қорални йиғивалғанлиқини, бу қоралларниң палта, пичақ, хәнҗәр вә бензин бомба қатарлиқлар икәнликини билдүргән. Бәзи хитай мутәхәссислири хотәнниң җуғрапийилик орун җәһәттин пакистан вә афғанистанға йеқинлиқини нәзәрдә тутуп, һуҗумчиларниң мәзкур дөләтләрдики радикал тәшкилатлар билән алақиси барлиқини илгири сүргән.

Николас бакколин бу һәқтә тохтилип мундақ дәйду “хитай һәр қетим террорлуқ дәп әйибләп тутқун елип барғанда, бир түркүм қоралларни қолға чүшүрүватиду. Бу қоралларниң һәммиси йәрлик иптидаий қораллар, буниң ичидә афғанистан вә пакистанда кәңри тепилидиған қорал вә партлатқуч маддилар йоқ. Демәк бу қораллар чәтәлдин импорт қилинған яки әткәсчилик йоли билән әкилингән әмәс.

Мана бу һуҗумчиларниң пакистан вә афғанистан билән алақиси йоқлуқиниң ипадиси.” баккулин уйғур вәзийитини узундин буян көзитип келиватқан бир мутәхәссистур. У 2008-йили бейҗиң олимпики мәзгилидә кучада зәнҗирсиман партлаш йүз бәргәндә, һуҗумчиларниң тәшкиллиниш иқтидариға апирин оқуған вә шу чағдики һуҗум дөләт аппаратлириға қарита елип берилғанлиқи үчүн, террорлуқ билән әйибләшкә болмайдиғанлиқини билдүргән.

Америка авазида түнүгүн пикир баян қилған йәнә бир мутәхәссиис җорҗ вашингтон университетиниң хәлқаралиқ вәзийәт тәтқиқат программисиниң йетәкчиси син робәрттур. Син робәрт алди билән, вәқәниң сәвәбиниң узун бир тарихқа бағлинидиғанлиқини баян қилиду. У бу районда хитайлар билән уйғурлар арисидики тоқунушниң 200йилдин артуқ тарихқа игә икәнликини әскәртиду. У вәқәниң тарихий сәвәбидин башқа реал сәвәблири мәвҗутлуқиниму тилға елип төвәндики икки мәсилини асаслиқ сәвәб дәп көрситиду. Буниң бири, хитайниң хәлқаралиқ террорға қарши туруш нами астида, уйғурларниң нормал сиясий паалийәтлирини қаттиқ бастуруши, йәнә бири болса, шинҗаңни ечишни хәтәрлик қәдәмдә тезлитиши. Син робәртниң бу сөзлиридин қариғанда, уйғур елидики һалқима тәрәққият нами астида уйғур елида елип бериливатқан иқтисадий қурулушлар, көчүп келиватқан нопуслар вә бу тәрәққиятлардин уйғурларниң бәһримән болалмаслиқи, уйғурлар арисида хитай дөлитигә қарита қаттиқ үмидсизлиниш вә ғәзәп-нәпрәт пәйда қилған. Мана бу ғәзәп вә нәпрәт вәқәниң келип чиқишида түрткилик рол ойниған.

Син робәртму уйғур вәзийити үстидә мәсус издиниватқан мутәхәссисләрдиндур. У бу йил америкида ечилған дуня шәрқи түркистан уйғур алий кеңишидә, уйғур елида ешип бериватқан хитай нопусини уйғурларниң кәлгүси тәқдири үчүн әң чоң тәһдит дәп көрсәткән.

Радикаллиқни тәтқиқ қилиш хәлқара мәркизиниң тәтқиқатчиси рафило пантуки навағ һуҗуминиң техникивий сәвийиси үстидә тохталған. У вәқәдә һуҗумчиларниң өлтүргән вә гөрүгә алған адәм саниниң чәкликликини, шундақла хитайниң дөләт аппаратиға салған зиян-зәхмитиниң көлиминиңму чоң әмәсликини әскәрткәндин кейин мундақ дәйду: “һазирғичә көзимиз көргән пакитлар, һуҗумчиларниң чәтәлдә тәрбийә көргәнлик еһтималлиқини рәт қилиду. Әгәр улар пакистанда қорал етишни вә бомба ясашни өгинип андин юртиға қайтип һуҗум елип барған болса, нишан башқичә болатти, зиянму буниңдин чоң болған болатти.” пантуки сөзидә хотән вәқәсини йәрлик хәлқниң ғәзәп-нәпрәтлирини өз имканлири даирисидә ипадилиши дәп көрсәткән.