Xitayning misirdiki elchixanisi musulman oqughuchilargha “Shinjangni söyüsh oqush mukapati” tarqatti

Uyghur aptonom rayoni “‏5-Iyul weqesi” din kéyin, chet'eldiki Uyghurlargha “Shinjangni söyüsh oqush mukapati” tesis qilip, shimaliy afriqa, ottura-sherq, yawropa we amérikida shexsi xirajiti bilen oquydighan Uyghur qatarliq yerlik millet oqughuchilirini oqush yardem puli bilen teminleshke bashlighan. Mezkur oqush yardem pulining yéqinda se'udi erebistan, türkiye qatarliq döletlerde oquydighan Uyghur oqughuchilirigha bérilishke bashlighanliqi, mezkur döletlerdiki xitay elchixanilirining Uyghur oqughuchilarni mezkur oqush yardem puligha iltimas qilishqa qiziqturuwatqanliqigha da'ir xewerler tarqalghan idi. Xitayning qahirediki bash elchixanisining ötken jüme küni murasim ötküzüp, misirda oquwatqan bir qisim Uyghur oqughuchilarni mezkur oqush yardem puli bilen mukapatlash pa'aliyiti élip barghanliqi, ularning Uyghur oqughuchilarni özige tartip, birlik sepni kéngeytiwatqanliqining tipik örniki dep qaralmaqta.

Xitayning qahirediki elchixanisining sahipxanliqidiki murasimda ezher qatarliq bilim yurtlirida oquwatqan bir qisim Uyghur we qismen tunggan oqughuchilargha oqush yardem puli tarqitip bérilgen shundaqla “Misirdiki junggoluq oqughuchilar we ilmiy xadimlar birleshmisi” ning resmiy qurulghanliqi élan qilin'ghan. Shinxu'a agéntliqining mezkur pa'aliyet heqqidiki xewiride, misirgha kélip oquwatqan 111 neper oqughuchining mukapat alghanliqi, ularning 80 nepirining Uyghur, qalghinining tunggan ikenliki, mukapati alghanlar misirda oquwatqan Uyghur oqughuchilarning omumi sanining az kem yérimini igileydighanliqi ilgiri sürülgen.

Biz xitayning amérikidiki bash elchixanisigha téléfon qilip, mezkur programmigha iltimas qilghuchilarning qandaq shertlerni hazirlishi telep qilinidighanliqi, uninggha néme üchün “Shinjangni söyüsh oqush mukapati” dep nam qoyulghanliqi we shundaqla buning xitay hökümiti “5‏-Iyul weqesi” din kéyin chiqarghan birliksepni kücheytish toghrisidiki bezi siyasetler bilen alaqisi bar‏-yoqluqigha da'ir so'allarni sorighan bolsaqmu, lékin elchixana xadimi so'allirimizni jawab bérishni ret qildi.  Xitay elchixanisining yuqiriqi ma'arip meslihetchi xadimi, “Bizning tor bétimizde buning ulinishi bar. Eger siz bizning torgha kirip, bizning shinjang aptonom rayonluq ma'arip nazaritining torini cheksingiz, buninggha da'ir tepsiliy uchurlargha shundaqla aptonom rayonluq hökümetning ötken yili chaqirghan axbarat yighinida élan qilghan bu heqtiki uchurlargha érisheleysiz....Men siz sorighan so'allargha tepsiliy jawab bermeymen. Bularni yuqiriqi tor betliridin körüwalsingiz bolidu” dep körsetti. Shundaqla u yene, oqush yardem puli programmisi xitay hökümitining “5‏-Iyul weqesi”din kéyin élip barghan atalmish “Shinjang siyasiti”ni tertipke sélish herikiti bilen munasiwetlik yaki emeslikige da'ir so'alimizgha “Bu heqtiki mesilini siz munasiwetlik tor betliridin körüwalsingiz qandaq? men peqet amérikidiki oqughuchilarning iltimasini tapshuruwélish we bir terep qilishqa mes'ul. Eger sizning buningdin bashqa so'alliringiz bolsa, elchixanining torigha kirip, axbarat wasitilirining ziyaritini qobul qilishqa mes'ul orunlarni izdisingiz qandaq” dep eskertti.

Lékin, xitay hökümiti 2009‏-yili “5‏-Iyul weqesi” de Uyghur namayishchilirini basturup, qolgha élin'ghan bezi Uyghurlarni qanunsiz ölüm jazasi, muddetsiz qamaq jazalirigha höküm qilish, Uyghurlarning pikir erkinliki, kishilik hoquqini éghir depsende qilish bilen eyibleshke uchrighan. Bu ehwalda mezkur mukapat pulini qobul qilishning ja'iz-ja'iz emesliki misirdiki oqughuchilar arisida ixtilap qozghighan bir mesile. Misirdiki Uyghur oqughuchilarning weziyitidin xewerdar kishilerning ashkarilishiche, gerche yardem puli élish-almasliq mesilisi bixeterlik sewebidin misirdiki oqughuchilar arisida ashkara munazire qilin'ghan mesile bolmisimu, lékin oqughuchilar arisida yardem puli élishni “Wijdani” seweblerdin toghra tapmighanlar bar. Misirdiki Uyghurlardin yéqinda amérikigha kelgen bir oqughuchi radi'omizgha söhbet élan qilip, özining “Oqush yardem puli” gha iltimas qilmasliqidiki sewebler heqqide toxtaldi.

Xitay elchixanisining ma'arip meslihetchisi xo wénjéy, misirda texminen 170 dek “Shinjangliq” oqughuchi barliqini qeyt qilghan bolsimu, lékin u néme üchün aran 80 Uyghur oqughuchining “Oqush mukapat puli” élishqa muyesser bolalighanliqini chüshendürmigen. Lékin bezi közetküchiler, misirdiki oqughuchilarning köp qismining oqush püttürse weten'ge qaytidighanliqi, shunga ularning weten'ge qaytqandin kéyinki bixeterlikini közlep, xitay elchixanisi we yaki xitay oqughuchilar uyushmisi bilen melum musapidiki alaqini saqlap qélishqa tirishidighanliqini, “Mukapat puli” alghan oqughuchilarni chüshinishke toghra kélidighanliqini ilgiri süridu. Biraq yene bezi közetküchiler, xitayning chet'eldiki Uyghur oqughuchilargha oqush mukapat puli bérishi bikargha emeslikini, uningda siyasiy seweb barliqini, ularning pilani chet'eldiki Uyghur milliy herikitige qarshi küch peyda qilishtur, dep qaraydu. Misirda oqup yéqindin béri amérikida yashawatqan yuqiriqi oqughuchi, xitayning Uyghur oqughuchilargha oqush yardem puli tarqitip, ularning könglini utmaqchi boluwatqanliqini, lékin Uyghurlarning könglini chet'eldiki bir qisim Uyghurlargha oqush yardem puli bérish bilen utqili bolmaydighanliqini, ularning köngli wetendiki Uyghurlarning hoquqigha hörmet qilish, ulargha chiqish yoli bérish bilen ériydighanliqini bildürdi.

Misirda oquydighan bir qisim Uyghur oqughuchilargha oqush yardem puli bérish programmisi “5‏-Iyul weqesi” din burunla bashlan'ghan bolsimu, lékin mezkur programma “‏5-Iyul weqesi” din kéyin kücheytilip, sistémilashturulghan we mukapat sommisi köpeytilgen. Burun aptonom rayonning misirdiki oqughuchilargha ajratqan oqush mukapat puli 200 ming yüen bolghan bolsa, 2010‏-yili 400 ming yüen'ge köpeytilgen. Shuning bilen birge, mezkur programma kéngeytilip, amérika, yawropa, se'udi erebistan, türkiye qatarliq döletlerde oquydighan oqughuchilargha oqush yardem puli bérish yolgha qoyulghan idi.