Оттура асита әллириниң арисдики су байлиқи вә земин ихтилапи мунасивәтләрни җиддийләштүривәтти

Сүрәт, оттура аисйа хәритиси.

Бу икки мәсилә райондики дөләтләр арисида һазирға қәдәр һәл болмай келиватқан зор мәсилә болуп, бу мәсилә бәзидә өткүрлишип, райондики дөләтләрниң мунасивитини җиддийләштүриветидиған мәсилә болуп қеливатиду.

Оттура асиядики қирғизистан, таҗикистан, өзбекистан вә қазақистанлар арисидики чегра вә су байлиқи ихтилапи бу әлләр арисида бәзидә дипломатик кризис яритип, оттуридики мунасивәтни соғуқлаштуруветиш ролини ойниса, йәнә бәзидә бу дөләтләр оттурисидики қораллиқ тоқунушни кәлтүрүп чиқиридиған хәвплик бир мәсилә болуп қеливатиду.

Чегра вә су байлиқи ихтилапи бир қәдәр гәвдилик дөләтләр қирғизистан, таҗикистан вә өзбекистандур. Қирғизистан мәтбуатлири бу һәқтики хәвәрлиридә 2009‏ - йили бу икки дөләт чегра мудапиә қисимлириниң арисида земин вә су байлиқи сәвәби йүз бәргән чегра тоқунушиниң қетим сани аз дегәндә 40 кә йетидиғанлиқини билдүргән.
 
Өзбекистан алдинқи күни, 17 - январдики чегра тоқунушида әсир алған бир қирғиз әскәрни бешкәк даирилиригә қайтуруп бәрди. 17‏ - январдики бу тоқунуш йеңи йил киргәндин буян икки дөләт арисида йүз бәргән тоқунушларниң 2 - қетимлиқидур. Алдинқи қетимқи чегра тоқунуши 1 - айниң 2 ‏ - күни йүз бәргән болуп, 2‏ - январдики бу вәқәдә өлүм - йетим вә ярилиниш әһвали көрүлмигән иди. Бу түрлүк вәқәләрдә қирғизистан билән өзбекистан бир - бириниң чегра мудапиә қисимлирини қарши тәрәпниң земиниға таҗавуз қилиш билән әйиблигән.

Су байлиқи болса бу әлләр арисидики тәхирсиз вә җиддий ихтилапларниң бири болуп, улар арисидики су мәсилисигә аит ихтилапниң нигизи аму вә сир дәрялириниң сүйидин қандақ пайдилиниш мәсилисидур. Аму вә сир дәрялириниң башлиниш мәнбәси қирғизистан билән таҗикистанда болуп, бу икки дәряниң төвәнки еқими өзбекистан, қазақистан вә түркмәнистанни кесип өтиду шундақла төвәнки еқимдики дөләтләрниң тирикчилик ишлиридики муһим су мәнбәси һесаблиниду.

Йеқинқи йиллардин бери һава килиматиниң өзгириши, қурғақчилиқниң тәсири, дәря сүйиниң азлап кетиши қатарлиқ сәвәбләрдин дәряниң төвәнки еқимидики өзбекистан билән қазақистанда су йетишмәслик мәсилиси еғирлашқан иди. Лекин қирғизистан билән таҗикистанда ениргийә вә ток йетишмәслик әһвали еғир болуп, бу юқириқи икки дөләтниң дәряниң юқири еқимида тосма қуруп, су амбери селиш вә су еликтир истансиси қурулуши елип беришини илгири сүргән.

Америкидики оттура асия түркий хәлқләр тарих вә мәдәнийәт тәтқиқатчиси доктор қаһар барат, оттура асияда су мәсилиси кәлгүсидә гәвдилик мәсилигә айлинидиғанлиқини вә дөләтләр оттурисидики ихтилапниң күчийидиғанлиқини билдүрди.

Лекин өзбекистан билән қазақистан болса, дәряниң юқири еқимидики дөләтләрниң су амбери селип, еликтир истансиси қурулуши елип беришиға қарши чиқип, таҗикистан билән қирғизистанниң дәря сүйини бир тәрәплимилик пайдилинишиға өктә қопқан иди.

Қазақистан билән өзбекистанниң тосма қурулушиға қарши чиқишдики сәвәби "сир дәряси билән аму дәряси райондики дөләтләргә ортақтур. Дәряниң юқири еқимиға су амбери селип, еликтир истансиси қурулуши елип бериш төвәнки еқимдики дөләтләрниң су мәсилисини җиддийләштүриветиду. Шуңа таҗикистан билән қирғизистан төвән еқимдики дөләтләрниң мақуллуқисиз су амбери вә еликтир истансиси қурулуши елип бармаслиқи керәк." Лекин таҗикистан, өзбекистан вә қазақистанниң инкасиға пәрва қилмай су еликтир истансиси қурулушида чиң туруп, бәзи дөләтләр билән келишим түзгән. Таҗикистан келишим түзгән дөләтләрниң бири хитай иди. Хитай таҗикистанға 300 - 200 милйон доллар мәбләғ селип, нурабад су еликтир истансисиниң қурулушиға қатнашқан.

Бәзи мәтбуатларда таҗикистанниң бу қарари өзбекистанниң ғәзипини қозғап, ташкәнт даирилириниң таҗикистанға еликтир истансиси қурулуш әслиһәлирини тошуватқан йүк пойизлирини тутуп қалғанлиқини илгири сүргән. Доктор қаһар барат, келәчәктики тоқунушниң алдини елиш үчүн райондики дөләтләрниң һәмкарлиқини күчәйтиши керәкликини, су мәслиси бу райондики дөләтләрниң һәмкарлиқиға мунасивәтлик болуп қалғанлиқини әскәртти.

Оттура асиядики әлләр русийә билән хитайниң йитәкчиликидики шаңхәй гуруһиға әза дөләтләр болуп, шаңхәй гуруһи һәмдә хитай вә русийиниң бу мәсилидики позитсийиси тәрәпләрниң диққитини қозғайдиған бир мәсилә.

Қирғизистан билән таҗикистанниң пилани русийә билән хитайниң ярдимигә еришип, су амбери вә еликтир истансиси қурулушини керәклик мәбләғ билән тәминләшкә капаләтлик қилиштур. Лекин қаһар барат, русийә билән хитай вә шаңхәй гуруһи оттура асия әллириниң арисидики ички ихтилапларда тәрәп тутмайдиғанлиқини, чүнки бу уларниң мәнпәәтигә пайдисиз дәп қарайдиғанлиқини билдүрди.

Юқиридики аваз улинишидин, бу һәқтики мәлуматимизниң тәпсилатини аңлайсиләр.