Ottura asita ellirining arisdiki su bayliqi we zémin ixtilapi munasiwetlerni jiddiyleshtüriwetti

Sabiq sowét ittipaqi parchilan'ghandin kéyin, yéngi musteqilliqqe érishken ottura asiyadiki jumhuriyetler yéngi bir mesilige duch kelgen idi. U bolsimu her qaysi jumhuriyetler arisidiki chégra mesilisi we su bayliqi teqsimatidur.
Muxbirimiz erkin
2010.01.25
Ottura-Asiya-xeritisi-305.jpg Süret, ottura aisya xeritisi.
http://maps.google.com Din élindi.

Bu ikki mesile rayondiki döletler arisida hazirgha qeder hel bolmay kéliwatqan zor mesile bolup, bu mesile bezide ötkürliship, rayondiki döletlerning munasiwitini jiddiyleshtüriwétidighan mesile bolup qéliwatidu.

Ottura asiyadiki qirghizistan, tajikistan, özbékistan we qazaqistanlar arisidiki chégra we su bayliqi ixtilapi bu eller arisida bezide diplomatik krizis yaritip, otturidiki munasiwetni soghuqlashturuwétish rolini oynisa, yene bezide bu döletler otturisidiki qoralliq toqunushni keltürüp chiqiridighan xewplik bir mesile bolup qéliwatidu.

Chégra we su bayliqi ixtilapi bir qeder gewdilik döletler qirghizistan, tajikistan we özbékistandur. Qirghizistan metbu'atliri bu heqtiki xewerliride 2009‏ - yili bu ikki dölet chégra mudapi'e qisimlirining arisida zémin we su bayliqi sewebi yüz bergen chégra toqunushining qétim sani az dégende 40 ke yétidighanliqini bildürgen.
 
Özbékistan aldinqi küni, 17 - yanwardiki chégra toqunushida esir alghan bir qirghiz eskerni béshkek da'irilirige qayturup berdi. 17‏ - Yanwardiki bu toqunush yéngi yil kirgendin buyan ikki dölet arisida yüz bergen toqunushlarning 2 - qétimliqidur. Aldinqi qétimqi chégra toqunushi 1 - ayning 2 ‏ - küni yüz bergen bolup, 2‏ - yanwardiki bu weqede ölüm - yétim we yarilinish ehwali körülmigen idi. Bu türlük weqelerde qirghizistan bilen özbékistan bir - birining chégra mudapi'e qisimlirini qarshi terepning zéminigha tajawuz qilish bilen eyibligen.

Su bayliqi bolsa bu eller arisidiki texirsiz we jiddiy ixtilaplarning biri bolup, ular arisidiki su mesilisige a'it ixtilapning nigizi amu we sir deryalirining süyidin qandaq paydilinish mesilisidur. Amu we sir deryalirining bashlinish menbesi qirghizistan bilen tajikistanda bolup, bu ikki deryaning töwenki éqimi özbékistan, qazaqistan we türkmenistanni késip ötidu shundaqla töwenki éqimdiki döletlerning tirikchilik ishliridiki muhim su menbesi hésablinidu.

Yéqinqi yillardin béri hawa kilimatining özgirishi, qurghaqchiliqning tesiri, derya süyining azlap kétishi qatarliq seweblerdin deryaning töwenki éqimidiki özbékistan bilen qazaqistanda su yétishmeslik mesilisi éghirlashqan idi. Lékin qirghizistan bilen tajikistanda énirgiye we tok yétishmeslik ehwali éghir bolup, bu yuqiriqi ikki döletning deryaning yuqiri éqimida tosma qurup, su ambéri sélish we su éliktir istansisi qurulushi élip bérishini ilgiri sürgen.

Amérikidiki ottura asiya türkiy xelqler tarix we medeniyet tetqiqatchisi doktor qahar barat, ottura asiyada su mesilisi kelgüside gewdilik mesilige aylinidighanliqini we döletler otturisidiki ixtilapning küchiyidighanliqini bildürdi.

Lékin özbékistan bilen qazaqistan bolsa, deryaning yuqiri éqimidiki döletlerning su ambéri sélip, éliktir istansisi qurulushi élip bérishigha qarshi chiqip, tajikistan bilen qirghizistanning derya süyini bir tereplimilik paydilinishigha ökte qopqan idi.

Qazaqistan bilen özbékistanning tosma qurulushigha qarshi chiqishdiki sewebi "sir deryasi bilen amu deryasi rayondiki döletlerge ortaqtur. Deryaning yuqiri éqimigha su ambéri sélip, éliktir istansisi qurulushi élip bérish töwenki éqimdiki döletlerning su mesilisini jiddiyleshtüriwétidu. Shunga tajikistan bilen qirghizistan töwen éqimdiki döletlerning maqulluqisiz su ambéri we éliktir istansisi qurulushi élip barmasliqi kérek." Lékin tajikistan, özbékistan we qazaqistanning inkasigha perwa qilmay su éliktir istansisi qurulushida ching turup, bezi döletler bilen kélishim tüzgen. Tajikistan kélishim tüzgen döletlerning biri xitay idi. Xitay tajikistan'gha 300 - 200 milyon dollar meblegh sélip, nur'abad su éliktir istansisining qurulushigha qatnashqan.

Bezi metbu'atlarda tajikistanning bu qarari özbékistanning ghezipini qozghap, tashkent da'irilirining tajikistan'gha éliktir istansisi qurulush eslihelirini toshuwatqan yük poyizlirini tutup qalghanliqini ilgiri sürgen. Doktor qahar barat, kélechektiki toqunushning aldini élish üchün rayondiki döletlerning hemkarliqini kücheytishi kéreklikini, su meslisi bu rayondiki döletlerning hemkarliqigha munasiwetlik bolup qalghanliqini eskertti.

Ottura asiyadiki eller rusiye bilen xitayning yitekchilikidiki shangxey guruhigha eza döletler bolup, shangxey guruhi hemde xitay we rusiyining bu mesilidiki pozitsiyisi tereplerning diqqitini qozghaydighan bir mesile.

Qirghizistan bilen tajikistanning pilani rusiye bilen xitayning yardimige ériship, su ambéri we éliktir istansisi qurulushini kéreklik meblegh bilen teminleshke kapaletlik qilishtur. Lékin qahar barat, rusiye bilen xitay we shangxey guruhi ottura asiya ellirining arisidiki ichki ixtilaplarda terep tutmaydighanliqini, chünki bu ularning menpe'etige paydisiz dep qaraydighanliqini bildürdi.

Yuqiridiki awaz ulinishidin, bu heqtiki melumatimizning tepsilatini anglaysiler.
 
Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.