'Икки дөләт арисиға хәтәрлик һалда қисилип қалған уйғурлар'

Америкидики NBC телевизийисиниң тор бекитидә пакистанниң равалпинди шәһиридә яшаватқан уйғурлар һәққидә "икки дөләт арисиға хәтәрлик һалда қисилип қалған уйғурлар" намлиқ бир парчә мақалә бесилди. Мақалини NBC мухбири адриенне моң язған.
Мухбиримиз җүмә
2010.11.17
Omer-Uyghur-wexpi-Pakistan-Su-apitide-yardemde-305 Сүрәт, пакистандики өмәр уйғур вәхпиниң апәткә учриғанларға йардәм қилиш паалийитидин бир көрүнүш болуп, өмәр уйғур вәхпи алдинқи 3 күн ичидә 1300 аилигә йемәк - ичмәк тарқатқан.
RFA Photo / Shohret Hoshur

Мақалидә, равалпиндидики уйғурларниң нөвәттә хитай билән пакистан арисида сиқилип қалған болсиму, хитайдикигә қариғанда муәййән җәһәттә әркин яшаватқанлиқи илгири сүрүлгән.

Мақалидә йәнә, уйғур елидики уйғурлар һәққидиму мәлуматлар берилгән вә уйғурларниң нөвәттә хитайниң бесимиға учраватқанлиқи оттуриға қоюлған.

NBC Торида берилгән мәзкур мақалидә оттуриға қоюлушичә, уйғур елидин келип, равалпиндида йәрләшкән уйғурлар мәзкур шәһәрдики бир қисим сода районлирини ачқан икән.

Мақалида мундақ йезилған: "чегра содисини көзләп, 30 нәччә йилдин буян хитайниң шинҗаң районидин көчүп кәлгән 50 әтрапидики уйғур аилиси, уйқудики гордон институт йолиниң һазир ' хитай базири ' дәп атилидиған гүлләнгән сода райониға айлинишиға түрткә болди."

Һалбуки мақалидә оттуриға қоюлушичә, равалпиндидики уйғурлар хитай ишпийонлириниң дәстидин, һейт - байрам, нәзир - чирағларда биргә болсиму, сиясий җәһәттә һәмсөһбәт болалмайдикән.

Мақалидә нәқил қилишичә, нам шәрипини ашкарилашни халимиған бир пешқәдәм уйғур содигәр: "биз сиясий мәйдан вә етиқадлиримиз һәққидә очуқ - ашкара сөзләшмәймиз. Биз хитай ишпийонлиридин даим гуман қилипла туримиз," дегән.

Мақалә аптори, равалпиндидики уйғурларниң кимлики һәққидә мәлумат бериш йүзисидин, уйғурларниң тарихи вә нөвәттики әһвали һәққидә қисқичә мәлумат бәргән.

Мақалидә, хитай коммунист һөкүмитиниң 1949 - йили уйғур елини бесивалғанлиқи, уйғур елидики хитай нопусиниң әйни чағдики 5 пирсәнттин көпийип, нөвәттә 40 пирсәнткә йеқинлашқанлиқи, буниң уйғурлар арисида наразилиқ кәйпиятлирини улғайтқанлиқи илгири сүрүлгән.

Мақалидә уйғурларниң диний етиқад әркинлики һәққидә мундақ дейилгән: " өткән 10 нәччә йилдин буян уларниң дини еғир чәклимигә учриди. яңратқуларда әрзан товлаш вә мәдрисә ечиш мәни қилинди. Һәҗгә баридиған уйғурларниң саниму қаттиқ қисқартилди."

Мақалидә хитай һөкүмитиниң бу хил чәклимиләрни " инақ җәмийәт бәрпа қилиш" вә " мустәқиллиқни мәқсәт қилған террорлуқ һәрикәтлирини йилтизидин қоруп ташлаш" дәп сүрәтләп кәлгәнликини тәкитләнгән.

Мақалидә равалпиндидики уйғурларниң дәл мушу сиясәтләр түпәйли әркинлик издәп уйғур елидин айрилишқа мәҗбур болғанлиқи көрситилгән. Өзини муһәммәд дәп тонуштурған бир уйғур содигәр бу һәқтә тохтилип: " биз 1990 - йилларда бу йәрдә туруп қелишни қарар қилдуқ. Пакистанда туруш хитайда турғандин яхши. Хитайда диний әркинлик дегәндин еғиз ачқили болмайду" дегән.

Мақалидә көрситишичә, бу азғинә уйғур җамаитиниң пакистанға йәрлишиши, исламабад даирилирини хитайниң алдида қейин әһвалда қойған. Мақалидә мундақ йезилған: "пакистанда исламий қораллиқ күчләрниң баш көтүрүши, ' шинҗаңлиқ уйғур бөлгүнчиләр пакистанниң қәбилә районлирида йошурунуп ятмақта ' дәп ишинидиған хитайни әндишигә салди."

Мақалидә оттуриға қоюлушичә, хитайниң йеқин дости болған пакистанму бәзи тәдбирләрни алған вә равалпиндидики уйғурларни даим әкелип сорақ қилишини адәткә айландурувалған.

1980 - Йиллардин буян равалпиндидә яшаватқан бир уйғур содигәр бу һәқтә тохтилип: "улар бизниң хитайға қарши чиқишимиздин әнсирәйду" дегән вә бундин 3 ай илгири һөкүмәт даирилириниң бир уйғур содигәрни тутувелип 15 күн сорақ қилғанлиқини мисал кәлтүргән.

У йәнә, уйғур елигә берип - келип туридиған уйғурларниңму хитай чеграсида хитай даирилириниң паракәндә қилишиға учрайдиғанлиқини көрсәткән вә юртиға қайтқан ата - анисиниң террорлуқ гумани билән сорақ қилинғанлиқини әсләп: "дадам 85 яшта, анам 75 яшта иди. Террорчи? немә дегән бимәнилик бу" дәп варқирап кәткән.

Мақалидә нәқил қилишичә, пакистанниң сабиқ ташиқи ишлар катипи риаз хокар: " хитай билән болған яхши мунасивитимиз сәвәблик, бу йәрдики уйғур җамаити қаидә - қанунлиримизға һөрмәт қилиши керәк" дегән. Һалбуки у, бу йәрдики уйғурларниң көзитиш нишани қилинғанлиқини рәт қилған. Хокар йәнә хитайни пакистанниң әң яхши иттипақдиши дәп көрсәткән вә "биз буниңға әң юқири дәриҗидә әһмийәт беримиз" дегән.

Мәлуматларға қариғанда, хитай даирилири равалпиндидики уйғурлар арисиғиму өз ишпийонлирини тиқишқа тиришмақта икән. Мақалидә көрситишичә, равалпиндидики уйғурларму буниңдин интайин еһтият қилидикән. 1998 - Йили бир уйғур содигәр равалпиндидә сиясий тәшкилат қурмақчи болған, әмма көп нәтиҗә қазиналмиған. Кейин бу тәшкилатчи йоқап кәткән.

Бу йәрдики уйғурларниң ақсақили бу һәққидә өз көз қаришини оттуриға қоюп: "ишинимизки, у әлвәттә, аримиздики хитайға қарши кишиләрни йилтизидин йоқитишқа қоюлған хитай ишпийони" дегән.

Мақалидә оттуриға қоюлушичә, мәйли қандақла болмисун, равалпиндидә яшаватқан уйғурлар охшимайдиған сәвәбләр билән бу йәрдики һаятидин хели рази икән.

Бәзиләр содисиниң яхши кетип барғанлиқидин хуш болса; бәзиләр диний җәһәттә хитайдикидәк чәклимигә учримиғанлиқидин мәмнун икән.

Пакистандики уйғурлар һәққидә радиомизда бир қисим мақалиләр берилгән болсиму, ғәрб мәтбуатлирида бу һәқтә көп нәрсә йезилмиған иди. Бу бәлким пакистандики уйғурлар һәққидә йезилған мақалиләрниң әң йеңиси болса керәк.

Юқиридики аваз улинишидин, бу һәқтики мәлуматимизниң тәпсилатини аңлайсиләр.


Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.