'Pasport ishlesh'tin xitayning ishikni échiwétish siyasitige nezer

Süret, xitayning puqralargha bérilidighan pasportining nusxisi.

Undaqta Uyghurlarning pasport ishlitishining bügün'ge qeder müshkül bolup kéliwatqanliqi némini körsitidu ?

Xitay xelq gézitining 28 - séntebirde élan qilghan "pasport ishlitishning asanlishishi, ishikning échiwétilgenliki 60 yildin buyanqi tarixiy özgirishning bir körünishi" dégen témidiki maqalida körsitilishiche, 2008 - yili bir yili ichide xitay chégrisidin kirip chiqqanlar 350 milyon adem qétimgha yetken bolup, bu san 30 yil ilgirikidin 80 nechche hesse artqanliqini körsitidiken.

Maqalida körsitishiche, xitay puqraliri üchün, her yili öktebir we chaghan'gha oxshash bayramliq dem élishlirida xalighan döletlerge chiqip sayahet qilish moda boliwatqan bolup, ular xalighan waqitta xalighan jaygha bérip tamasha qilallaydiken buning üchün xitay hökümiti 2002 - yilidin bashlap barghanche puqralarning pasport ishlitish, chégra atlash resmiyetlirini béjirishke oxshash munasip resmiyet béjirish yollirini barghanche asanlashturghan, bolupmu 2006 - yilidin bashlap shexsiy pasport ishlesh üchün, telep qilinidighan chet'eldin kelgen chaqiriq bolushi shertimu qisqartilghan bolup, nöwette, xitayning 289 sheherliride puqralar peqet kimliki yaki nopusi, üch parche resimi bilenla, téz bolghanda 15 minutta, kéchikkende 15 kün ichide pasportini qoligha alalaydiken.

Xelq gézitidiki mezkur maqalide yene tekitlishiche, xitay puqralirining pasport béjirishidin bashqa chégridin ötüsh resmiyetlirimu addiylashqan. Xitay puqraliri üchün nöwette 137 dölet we rayon'gha sayahet ishliri échiwétilgen. Béyjing xelq'ara ayrodromigha oxshash, xitayning xelq'araliq ayrodromlirida chégridin ötüsh tekshürüshi bir minutqimu yetmeydiken, köpligen sheherlerde uzun bolghandimu 25 minuttin éship ketmeydiken.

Halbuki Uyghurlar üchün meyli qandaqla seweb bilen chégra atlimaqchi bolsun,pasport ishlitishtin ibaret birinchi ötkelning özidila, xitayning atalmish ishikni échiwétish siyasitining Uyghurlargha nisbeten qanchilik cheklime ichide yürgüziliwatqanliqini köreleymiz. Chünki, radi'omizgha kelgen inkaslar we yaki Uyghurlardin igiligen melumatlarning hemmisidin ashkariki, Uyghurlarning pasport ishlitishi barghanche müshkül boliwatqan bolup, bolupmu musulmanlarning hej waqtining yéqinlishishi bilen, Uyghur élidiki xitay da'irilirining pasport ipshletmekchi bolghan Uyghurlargha qoyidighan shertlirini adettikidinmu kücheytip kelmekte.

Uyghurlar adette pasport ishlitish üchün mehelle komitéti, saqchixana, jama'et xewpsizlik idarisi, diniy ishlar idarisi qatarliq 10gha yéqin orunning ruxset tamghiliridin bashqa, zakalet tapshurush, képillik bergüchi tépish qatarliq xitayning bashqa héchqandaq jayida telep qilinmaydighan shertlerni hazirlishi kérek bolup, az dégende aylap,  uzaq bolghanda yillap yol méngishqa toghra kélidiken.

Uyghurlar pasportni ongushluq béjirgen teqdirdimu, chégra atlash üchün yene nurghunlighan tekshürüsh hemde alahide ching siyasiy hem qanuniy ötkellerni bésip ötüshke mejbur bolidu. Hetta ikki yil ilgiri xitay da'iriliri barliq Uyghurlarning pasportini yighiwélip bashqurushni yolgha qoyghan idi. Mezkur siyaset xitayning hetta dunyaning héchqandaq bir jayida körülmigen insan heqliri depsendichiliki süpitide tenqidke uchrap kelmekte.

Amérikida yashawatqan ilshat ependi, Uyghur élide qalghan ayali hem perzentlirige xitay hökümiti pasport béjirishni ret qilip kelgenliki üchün a'ilisi bilen ayrilip yashashqa mejbur boliwatqan sansizlighan muhajitrettiki Uyghurlarning biri bolup, u "xitay hökümitining pasport béjirishtimu Uyghurlargha perqliq siyaset qolliniwatqanliqning özila Uyghurlarni özining puqrasi dep hésablimaydighanliqini körsitip béridu," deydu.

Xitayning pasport ishlep bérishining, Uyghurlargha nisbeten qanchilik müshküllüki heqqide kanadagha köchmen bolghan Uyghurlardin tuyghunjan abduweli özining hékayisini misal qilip, "buni qandaqmu barawer siyaset dégili bolsun?" deydu.

Yéqinda igiligen uchurlargha qarighanda ürümchi 5 - iyul weqesi yüz bergendin kéyin xitay da'iriliri Uyghurlar üchün pasport ishleshni pütünley tonglitip qoyghan, hetta chet'ellerde oquydighan oqughuchilar üchünmu pasport ishlitish intayin qiyin bolmaqta iken.

Dunya Uyghur qurultiyining bayanatchisi dilshat rishit, "Uyghurlarning xitayda puqralarning pasport béjirishke oxshash, qanunda belgilen'gen eqelliy hoquqighimu érishelmigenliki xitayning mehkumlikide yashawatqan Uyghurlarning heq - hoquqlirining qaysi derijide depsende qiliniwatqanliqining bir misali," dédi.