Amérikiliq muxbir sérin fangning Uyghur élidiki kechürmishliri

• Muxbirimiz arzuning bu heqtiki programmisi
• Download story audio

"Xitayning gherbide shinjang digen bir ölke bar. Bu yerdiki kishiler söz qilishtin tolimu qorqatti. Bu yerge kélish pütün hayatimni özgertti" dep filimini bashlighan muxbir sirin fang Uyghur éli we Uyghurlarni qisqiche tonushturup mundaq deydu:

"Uyghur élining köp qismi chöllük we igiz taghlar bilen qaplan'ghan. Xitay nurghun yillardin béri bu rayonni palandi yerge aylandurup, nurghun jinayetchiler lagirini qurghan hemde xitaydiki birdinbir atom sinaq meydanini bu yerge orunlashturghan. Uyghur éli shundaqla xitaydiki néfit bayliqi eng mol rayon bolup hésablinidu. Bu yer sekkiz milyon Uyghur musulmanlirining ana makani bolup, Uyghurlar bu yerni sherqiy türkistan dep atishidu. Ular xitaylardin pütünley perqlinidu. Tili oxshimaydu, chiray- sheklimu tüptin oxshimaydu. Ular islam dinigha mötidil yosunda ibadet qilidu. Emma xitay hökümiti radikal islam idiyilirining Uyghurlargha singip kirishidin tolimu endishe qilidu".

Xitay kontrolluqidiki 50 yildin buyan

Muxbir sirin fang filimide Uyghur élining tarixi heqqide qisqiche toxtilip, xitay hökümitining 50 yil awal Uyghur élini resmiy kontrol qilghanliqini, shundin buyan xitayning Uyghur élige zor kölemde köchmen yötkewatqanliqini körsetken. Uning tonushturushiche, gerche yillardin buyan Uyghurlar xitayning kontrolluqigha qarshi nurghun qétim namayishlarni élip barghan bolsimu, biraq hemmisi xitay hökümiti teripidin basturulghan. U filimige, xotende 1995 - yili yüz bergen xelq namayishidin körünüshlerni kirgüzüp, xitay hökümitining Uyghurlarning naraziliq heriketlirini qandaq wehshilerche basturghanliqini namayen qilghan. Uning bildürüshiche, xitay hökümiti siyasiy we diniy qarishi oxshash bolmighan her qandaq Uyghurlarni "islam térrorchiliri" dep ataydiken.

Qandaq keldim?

Xitay hökümiti chet'el muxbirlirining Uyghur élide xalighanche ziyaret élip bérishini chekligenliki üchün, muxbir sérin fang we uning hemrahi monika lem sayahetchi salahiyiti bilen Uyghur élige kelgen. Ular Uyghurlarning medeniyet we diniy merkizi bolghan qeshqerni ziyaret qilish jeryanida bir xitay taksi shopurining mashinisini kira qilghan.

Muxbir sérin fangning igilishiche, bu shopur xitay hökümiti Uyghur élige ewetken minglighan, milyonlighan xitaylarning biri bolup, u toqquz yil awal qeshqerge eskerlikke kelgen. U özining Uyghur élige bolghan hissiyatini muxbirgha mundaq dep ipadiligen:

"Biz eskerlikke qatnashqanda bu yerge kilidighinimizni bilmigen. Bu yerning shara'iti nachar bolghachqa, hökümet bizning kelmeslikimizdin ensirep, bizge éytmighanidi. Biz shinjanggha kelgendin kiyin, ayropilandin chüshsek etraplar chöl- jezire, könglimiz bekla yérim boldi.

Esxirilik jawab

Gerche u Uyghur élide toqquz yildin béri yashawatqan bolsimu, emma muxbirning Uyghurlarning néme üchün choshqa göshi yimeydighanliqi heqqide sorighan so'aligha nisbeten, Uyghurlar musulmanlirining diniy étiqatini kemsitken halda burmilap, mundaq digen:

"Choshqa digen Uyghurlarning ejdadi, ularning ejdadi bolghandin kéyin, ular elwette choshqa göshi yimeydu.

Muxbir filimide, bu xitay shopurning pozitsiyisining melum nuqtidin éytqanda, bu yerdiki xitaylargha wekillik qilalaydighanliqini körsetken.

Éghir siyasiy bésim

Muxbir bir Uyghur balining yardimi bilen qeshqer sheheridiki Uyghurlar topliship olturaqlashqan rayonlarni aylan'ghan. Ular Uyghur olturaq rayunlirining xitaylar topliship olturaqlashqan jaylargha qarighanda köp namratliqini körgen. Xitaylar topliship olturaqlashqan jaylar asasen igiz binalar, keng yollar bilen yasalghan zamaniwiy rayunlar bolsa, Uyghurlar pakar öyler, topiliq yollar we kichik bazarlarda topliship yürüshidiken.

Sérin fangning bildürishiche, ularni bashlap mangghan Uyghur bala filimgha élish jeryanida siyasettin parang qilishtin özini élip qachqan. Muxbir filimide mundaq deydu:

"Gerche bu Uyghur balining bizge nurghun nersilerni digisimu bolsimu, emma diyishke pétinalmidi. Bu yerdiki nurghun Uyghurlar öz weziyiti heqqide ochoq- ashkara söz qilishtin tolimu qurqidu. Biraq shundaq bolsimu, beziler mumkin bolghan wastilar arqiliq biz bilen alaqilishishqa tirishti. Ghuljida mundaq bir ish boldi, bazarda soda qiliwatqan bir Uyghur tijaretchi méning amérikiliq ikenlikimni uqqandin kiyin, portmalini chiqirip, "qarang, bu yerdimu bir amérikiliq ayalning resimi bar" dep körsetti. Qarisam, bu xitay hökümiti teripidin sekkiz yilliq qamaq jazasigha höküm qilin'ghan meshhur Uyghur tijaretchisi rabiye qadir xanimning resimi iken. U kishi xuddi rabiye qadir arqiliq Uyghurlarning weziyitini eskertiwatqandek bilindi".

Héchqandaq térrorchini bilmeymen

Amérika pbs téléwiziyisining muxbiri sirin fang Uyghur élidiki ziyariti jeryanida kütülmigen bir weqege düch kelgen. U bu weqening hayatidiki azabliq bir kechmish ikenlikini teswirlep, mundaq didi:

"2004 - Yili öktebirde, men ürümchige kélip bir Uyghur kishi bilen körüshtüm. U kishi intayin ihtiyatchanliq bilen men chüshken méhmanxanigha keldi. U manga "men bölgünchilikni terghip qilmaymen, peqet heqiqiy ehwalimizni anglitishni xalaymen" didi.

U yene héchqandaq Uyghur térrorchilirini bilmeydighanliqini, peqet qolida xitay hökümiti teripidin tutulghan we étilghanlarning gézitlerde ilan qilin'ghan tizimliki barliqini bildürdi we uni manga sundi. Söhbitimiz ayaqlashqandin kiyin, men uni uzitip qoyghili chüshtüm. Kütülmigen yerdin ikki neper qara kiyim kiygen xitay bixeterlik xadimi bizning aldimizni tosup, qollirimizni qayrip, yataqqa qayturup ekirdi. Saqchilar uni axturush üchün tamgha yölep turghuzghinida, u qorqqinidin hetta hoshidin ketti.

Pighanliq ökünüsh

Muxbir bu kütülmigen aqiwettin intayin ökünüp, özini eyiplep, ixtiyasiz halda közige yash aldi:

"Saqchilar uni 19 - öktebir küni kechte tutup ketti. Hazirghiche iz- dériki yoq. Kishilik hoquq teshkilatliri xitay hökümitining uni qattiq jazalishi mumkinlikini perez qiliwatidu. Xelq'araning uning mesilisige bolghan diqqitini qolgha keltürüsh üchün, axiri ismini ashkarilashni toghra taptim. Uning ismi dilkesh tiliwaldi. Men peqet muxbirliq mes'uliyitim bilen heqiqet igileshke tirishqan idim. Emma buninggha bundaq köp bedel tölinidighanliqini oylapmu baqmaptikenmen. Eger waqitni keynige qayturghili bolsa, uning bilen körüshmigen bolattim. Hazir uning hesrettiki ayali , baliliri köz aldimdin ketmeydu. Men pushaymanda özemni eyiblewatimen."

Muxbir sérin fangning Uyghur éli heqqide ishligen mexsus félimi seyshenbe küni kechte amérikining PBS téléwiziyiside tarqitildi. Mezkur téléwiziye istansisining tarqitish da'irisi keng bolup, qubul qilinish nisbiti heptisige yüz milyon kishige yétidu. (Arzu)