“қазақистан вә қирғизистанда көзитишкә тегишлик ачқучлуқ сиясий хәвпләр”

Ройтерс агентлиқида елан қилинған “қазақистан вә қирғизистанда көзитишкә тегишлик ачқучлуқ сиясий хәвпләр” темилиқ анализда, асаслиқ қазақистанниң нөвәттики президенти нурсултан назарбаейф вә униң орниға кимниң варис таллиниш мәсилиси һәққидә мулаһизиләр йүргүзүлгән болуп, униңда көрситилишичә, қазақистандики барлиқ һоқуқларни өз қолиға мәркәзләштүргән президент назарбайеф кәлгүсидә вәзиписидин айрилған тәқдирдә келип чиқидиған һоқуқ талишиш күриши қазақистан иқтисадиға мәбләғ салғучи чәтәлликләрни иккиләндүрүватқан амилларниң бири болуп, бу йил 71 яшқа киргән нурсултан назарбайефниң 7-айда германийигә берип дохтурханида йетип, даваланғанлиқи һәққидики учурларниң тарқилиши бу һәқтики әндишиләрни күчәйткән.

Көзәткүчиләрниң қаришичә, нөвәттә нурсултан назарбайеф варис қилип бекитиш еһтимали күчлүк болған кишиләр униң күйоғли вә қазақистандики 3 чоң ширкәтниң башлиқи болған тимур қулибайеф, һазирқи баш министир керим мәсимоф вә қазақистанниң б д т дики вәкили қасим җөмәрт токайеф қатарлиқ 5 киши болуп, нөвәттә нурсултан назарбайефниң қол астидики кишиләр арисидики һоқуқ күриши бир қәдәр кәскин икән. Униңда бу йил май ийида астанада йүз бәргән бир нәччә қетимлиқ партлаш вәқәлириниң нурсултан назарбайефқа йеқинлиқи билән билинидиған кишиләр арисидики һоқуқ күрәшлири билән бағлинишлиқ болуши мумкинлики илгири сүрүлгән.

Қазақистанда диққәт қилишқа тегишлик сиясий хәвпләр ичидә һоқуқ күришидин сирт йәнә, барғансери әвҗ елип кетиватқан чириклик мәсилиси вә шундақла қазақистан ширкәтлиридики баҗ қачуруш, тохтамсиз ишчи ишлитиштәк мәсилиләрму көрситилгән.

Мулаһизидә йәнә, қазақистанниң парағитиниң униң намрат қошна дөләтлири билән мунасивәтлик икәнлики, таҗикистан, қирғизистан вә өзбекистанларниң муқимлиқиниң қазақистан үчүн муһим әһмийәткә игә икәнлики әскәртилиш билән биргә, қазақистанниң йәнә бир қошниси болған хитайниң қазақистандики тәсириниң ешип бериши, хитайниң қазақистан иқтисадиға милярдларчә доллар мәбләғ селиш арқилиқ қазақистанниң ғәрб дөләтлири билән болған иқтисадий мунасивәтлирини азайтеветишиму қазақистандики болғуси сиясий хәвпниң бири қатарида көрситилгән.

“қазақистан вә қирғизистанда көзитишкә тегишлик ачқучлуқ сиясий хәвпләр” мавзулуқ мулаһизидә қирғизистандики сиясий хәвпләр тоғрисида мунулар дейилгән:

Қирғизистан оттура асия түркий җумһурийәтлиридә бирдин-бир демократик парламент түзүмини йолға қоюшқа тиришиватқан бир дөләт. Қирғизистанда 20 йил бойичә муқим һакимийәт тикләнмәй, 2 қетим инқилаб болди. Йеңи бекитилгән асасий қанун бойичә, қирғизистанда бу йил 10-айда президент сайлими елип берилмақчи. Қирғизистанда парламент түзүмини орнитиш тәшәббус қилиниватқан болсиму, әмма бундақ бир түзүмгә қарши чиққучи партийиләр мәвҗут. Бу партийиләрниң парламентта йетәрлик орунға еришәлмәслики, уларниң тәрәпдарлири арисида тоқунуш пәйда қилип, йәнә ички қалаймиқанчилиқ пәйда қилиши мумкин.

Мулаһизидә, қирғизистандики сиясий ихтилаплардин сирт, 2010-йили қирғизлар билән өзбекләр арисида йүз бәргән шиддәтлик етник тоқунуш мәсилисиму алаһидә тилға елинған. Униңда хәлқаралиқ органларниң доклатлирида әйни вақитта вәқәгә қирғиз қораллиқ қисимлириниңму арилишип қалғанлиқи һәққидики пакитларниң барлиқи илгири сүрүлгән болсиму, әмма қирғиз һөкүмитиниң бу әйибләшләрни қәтий рәт қилип, һазирғичә вәқәниң һәқиқий җавабкарлирини җазалимиғанлиқи, шуңа қирғиз һөкүмитидә қилдин қийиқ кәткән тәқдирдә, райондики өзбекләрниң ғәзипини қозғап, өч елиш һәрикәтлириниң оттуриға чиқиши вә етниң тоқунушниң чақмақ тезликидә йейилишиға сәвәб болидиғанлиқи әскәртилгән.

Көзәткүчиләрниң қаришичә, қирғизистандики етник вә диний ихтилаплар вә башқа җинайәтләрниң асаслиқ сәвәбчиси намратлиқ болуп, қирғизистанниң киши бешиға тоғра келидиған йиллиқ ишләпчиқириш миқдари аран 887 доллар. Әмма униң қошниси болған қазақистанниң болса 9000 доллар. Шуңа қирғизистандики намратлиқ мәсилисиму районда радикал гуруппиларниң баш көтүрүшигә сәвәбчи болуп, қирғизистанниң муқимлиқиға тәсир көрситиши мумкин икән.

Мулаһизидә йәнә, қирғизистанда америка вә русийидин ибарәт икки дөләтниң һәрбий базилириниң тәң мәвҗутлуқи, бу икки дөләт һәр иккилисиниң қирғизистанда сөз игиси болушни халайдиғанлиқи вә хитайниңму иқтисадий мәбләғлири арқилиқ райондики тәсир күчини ашуруватқанлиқи баян қилинған. Униңда ейтилишичә, америка дөләт ишлар министирлиқидин берилгән баянатта америкиниң 2014 ‏-йили манас һәрбий базисини давамлиқ ишлитиш-ишләтмәсликни қайта ойлишидиғанлиқини елан қилған болуп, америкиниң райондики мәвҗутлуқини давам қилдуруш-қилдурмаслиқи йеңи һөкүмәт қаршилишидиған һалқилиқ мәсилиләрниң биридур. Буниңдин сирт, русийиниң қирғизистандики сиясий давалғуштин пайдилинип, қирғизистандики һәрбий мәвҗутлуқини ашуруш еһтималиму көзитишкә тегишлик хәвпләр қатарида көрситилгән.

Мулаһизиниң ахирида, қирғизистанниң йеңи һөкүмитиниң қирғизистанниң иқтисадини яхшилаш үчүн қандақ сиясәтләрни қоллинидиғанлиқи, хәлқарадин берилгән ярдәмләрни қандақ ишлитиш мәсилисигә охшаш бир қатар иқтисадий ислаһатларниңму қирғизистанниң муқимлиқи үчүн муһимлиқи баян қилинған.